Գողթն գավառի Ռամիս գյուղը

2025-07-17

Գողթն (Գողթան) գավառի հայկական գեղատեսիլ գյուղերից էր Ռամիսը[1]։ Գյուղը հայտնի է եղել նաև Ռամիք, Ռումիս, Ուռումիս, Ուրցմիս, Ուրիմիս անվանաձևերով։ Աշխարհագրական առումով՝ Ռամիսը գտնվել է Զանգեզուրի լեռնաշղթայի բարձրադիր գոտում՝ Լեռնային Գողթնում՝ 2600-2800 մետր բարձրության վրա։

Ըստ Ղևոնդ Ալիշանի և Երվանդ Լալայանի՝ Ռամիսը հիշատակվում է Ագուլիսի Սուրբ Թովմա վանքի արևմտյան ճակատի՝ 17-րդ դարի վիմական արձանագրության մեջ՝ Գողթն գավառի գյուղերի և ավանների թվում։

«Բարդուղիմէոս ի Հայս եկեալ,

Զտուն Տեառն նախ աստ հիմնարկեալ,

Սուրբ Թովմայի առաքելոյն անուն կոչեալ․

Կոմսի անուն զիւր աշակերտն

Տեսուչ տեղւոյս զնա եդեալ․

Որ եւ ըզտուն Գողթն գաւառիս

Ի նա յանձնեալ ըզհօտն ընտրեալ․

Մերձ Ագուլիս եւ Դաշտ գովեալ,

Ցղնա, Ռամիս սըմա յանձնեալ․

Բուստ, Փառակեա եւըս տըվեալ․․․»[2]։

Ռամիսը հիշատակված է 18-րդ դարի ժամանակագիր Իսահակ վարդապետի հիշատակարանի «Յարմարօղ սորին» հատվածում, որտեղ նշված է, որ այն գրվել է ՌՃԽԴ (1695) թվին՝ Սուրբ Թադեոսի վանքում՝ «ի խնդրոյ Ռամիսցի պարոն Անուշին»[3]։

1829 թվականի տվյալներով՝ Ռամիսում ապրել է 55 տուն հայ բնակչություն, 1873 թվականին՝ 377 տուն։ 1907 թվականին գյուղը հայաբնակ է եղել՝ 335 տուն բնակչությամբ։ 1914 թվականի դրությամբ՝ գյուղում ապրել են միայն հայեր, իսկ 1940 թվականին գյուղի բնակչությունը նվազել է․ 70 տուն հայ ընտանիք։

Ռամիսի և նրա շրջակայքի հնությունների ավերակներն ապացուցում են, որ բնակավայրը հիմնված է եղել շատ վաղ ժամանակներում։ Միջնադարում գյուղը բավականին զարգացած է եղել, ինչի մասին են վկայում տարբեր հուշարձանների, եկեղեցիների, մատուռների, սրբավայրերի, բերդերի, ջրաղացների ավերակները, ընդարձակ գերեզմանատունը։ Այս վերջինը գտնվել է գյուղի հյուսիսարևելյան թաղամասում և վերաբերել է 14-19-րդ դարերին։ Գերեզմանատանը եղել են 600-ից ավելի տապանաքարեր և բազմաթիվ խաչքարեր, որոնցից 124-ը՝ արձանագրություններով, որոնք քայքայված և դժվարընթեռնելի են եղել։ 1974 թվականի խորհրդային տեղագրական քարտեզի վրա Ռամիսի գերեզմանատունը փաստագրված է։ Գերեզմանատունն ավերվել է 2009 թվականին, ինչը փաստում են արբանյակային լուսանկարները։ Գյուղի և նրա շրջակայքի ավերակներում դեռևս տեսանելի են մի քանի մատուռների, ջրաղացների, բերդերի հետքերը։

Ռամիսի ամենանշանավոր հուշարձանը բարձրադիր թաղամասում գտնվող Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին է, որը հիշատակվում է Ղ․ Ալիշանի և Երվանդ Լալայանի կողմից։ Եկեղեցու պատերին պահպանվել են բազմաթիվ վիմագիր արձանագրություններ։ Սուրբ Աստվածածինը կառուցվել է 12-րդ դարում, վերանորոգվել է 1677-78 թվականներին և, ըստ պահպանված վիմագիր արձանագրության, վերանորոգող ճարտարապետն է եղել «ուստա Մուրադը»։ Եկեղեցին հարուստ է եղել պատկերաքանդակներով և որմնանկարներով։ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին 1980-ական թվականների դրությամբ դեռևս կանգուն է եղել, սակայն ադրբեջանցիների կողմից ամբողջությամբ ավերվել է 2000-2009 թվականներ ընկած ժամանակահատվածում։

Ռամիսի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու պատմական գերեզմանատանը եղել է 16 տապանաքար, որոնցից 12-ում պահպանվել են հայկական արձանագրություններ, որոնք փաստաթղթավորվել են պատմաբան Արգամ Այվազյանի կողմից։

Գյուղամիջում է գտնվել միջնադարում կառուցված Սուրբ Հովհաննես (Սուրբ Հակոբ) եկեղեցին, որը հիշատակվել է 1840 թվականին։ Այժմ ավերակ վիճակում է։

Գյուղից 5 կմ հարավ՝ կիսավեր վիճակում պահպանվել է Սուրբ Սարգիս եկեղեցին, որը հիշատակվել է 1890-ական թվականներին։

Ռամիսի հյուսիսարևմտյան թաղամասի բարձրադիր վայրում պահպանվել են Սուրբ Կարապետ մատուռի մնացորդները։ Գյուղում չեն եղել մուսուլմանական հուշարձաններ։

Գյուղն ուշ միջնադարում եղել է նաև գրչօջախ, որտեղ գրչագրվել է 1604 թվականով թվագրված ձեռագիր մատյան։ Ռամիսում 1890 թվականին բացվել է հայկական եկեղեցական-ծխական դպրոց։

1919 թվականի ամռանը գյուղը ենթարկվել է թուրք-թաթարական զորքերի հարձակմանը։ Ռամիսի հայ բնակչությունը Լեռնային Գողթնի հայկական մյուս հինգ գյուղերի՝ Բիստի, Ցղնայի, Նասրվազի, Փառակայի և Ալահիի բնակիչների հետ միասին ամիսներ շարունակ դիմադրել է թշնամու գրոհներին։ Ռամիսի վերջին՝ 7 տուն հայ բնակիչները տեղահանվել են 1989 թվականին։

Գյուղը ներկայումս գտնվում է Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության Օրդուբադի շրջանում՝ Օրդուբադ քաղաքից մոտ 20 կմ հյուսիս-արևմուտք, և գրեթե ավերակ վիճակում է։

Գրականություն՝

Ղ․ Ալիշան, Սիսական, Վենետիկ, 1893։

Ե․ Լալայան, Նախիջևանի գաւառ. Ա. մասն. Գողթն կամ Օրդուբադի ոստիկանական շրջան, «Ազգագրական հանդես», XI գիրք, 1904։

Թ․Խ․ Հակոբյան, Ստ․ Տ․ Մելիք-Բախշյան, Հ․ Խ․ Բարսեղյան, Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատոր 4, Երեւան 1998։

Ա․ Այվազյան, Նախիջևան։ Բնաշխարհիկ պատկերազարդ հանրագիտակ, Երևան, 1995։

Ա․ Այվազյան, Նախիջևանի ԻՍՍՀ հայկական հուշարձանները։ Համահավաք ցուցակ։ Երևան, 1986։

Ա․ Այվազյան, Ռամիսի եռանավ բազիլիկան և նրա վիմագրությունները։ Պատմաբանասիրական հանդես, 1979, հ․3։

Նախիջևան․ քարտեզագիրք, Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամ, Երևան, 2012։

Է․ Զոհրաբյան, Նախիջևանի հիմնահարցը և Հայաստանի «դաշնակիցները» (1918 թ․ դեկտեմբեր-1920 թ․ ապրիլ), Երևան, 2002։

Մանր ժամանակագրություններ XIII-XVIII դդ., Հ. 1, Նյութեր հայ ժողովրդի պատմության Գիրք 3: Կազմ.՝ Վ.Ա. Հակոբյան, ՀՍՍՌ ԳԱ, Պատմ. ին-տ.-Երևան, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., 1951։

[1] Ռամիս՝ ադրբ․ Urmis․

[2] Ղ․ Ալիշան, Սիսական, ԺԱ․ Գողթն, Վենետիկ, 1893, էջ 326։

[3] Մանր ժամանակագրություններ XIII-XVIII դդ., հ. 1, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., Երևան,1951, էջ 297-298։

Բաժանորդագրվեք մեր ալիքին Telegram-ում