2025
2025
2025-11-24
Erməni Qax yaşayış məntəqəsi tarixi Albaniyanın şimal hissəsində yerləşirdi. Ermənilər burada orta əsrlərin sonlarında məskunlaşıblar. Hələ də 17-ci əsrdə Qaxda ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan ermənilərin adı çəkilirdi. 18-ci əsrdə (1766-cı il) Qax erməni yazı mərkəzi idi, Sayat-Nova (Ter-Stepanos) öz əsərlərini yazırdı.
20-ci əsrin əvvəlində Qaxda məşhur memar Rafayel İsrayelyanın atası Sargis İsrayelyan dərs deyirdi, o yazıb. “hələ də 1770-ci illərdə Qədim Naxicevan vilayətindən bir neçə erməni ticarət məqsədi ilə buralara gəlib müxtəlif gürcü və türk kəndlərinə səpələnərək ticarətlə məşğul olmağa başlayırlar”.
1890-cı ilə aid digər bir məlumatda denilir. “baxmayaraq ki, Albaniya ermənilərdən Qaxda kimsə qalmayıb, 1826-cı ildən sonra aqulislilər ticarət məqsədi ilə gəlməyə başlayıblar, Qax onlara ticarət baxımdan sərfəli olduğuna görə, onlar tədricən artmağa və məskunlaşmağa başladılar”.
Makar Barxudaryantsın sözlərinə görə, Qax erməniləri əsasən Aqulis, Artsax və Qandzak mənşəlidirlər. Başqa bir məlumata görə, köçənlərin böyük əksəriyyəti Aqulis və Tsğnadandırlar.
Ermənilər Qaxda əsasən ticarət və sənətkarlıqla məşğul olublar. 1872-ci ildə ermənilərin orada təxminən 70 köşkü olub.
Qax erməniləri əvvələ hələ də 1874-cü ildə açılmış dövlət (rus) məktəbinə getmişlər. 1885-ci ildə Qaxın erməni keşişi Hovhannesin səyləri nəticəsində yerli erməni uşaqlara erməni dilində dərslərə başlamağa cəhd edilib. 1894-cü ildə Qaxın Hovhannisyants ailəsi yeni açılacaq Surb (Müqəddəs) Mariamyan məktəbinə həyətyanı sahəsi ilə birlikdə bir ev bağışlamışdır. Lakin məktəbin açılmasına ermənilər yalnız 1906-cı ildə nail olublar. Məktəb qarışıq (iki cinsli) təhsil müəssisəsi olub və 1908-ci ildə burada iki müəllim çalışıb, 82 şagird təhsil alıb. Həm 1909-cu ildə, həm də 1914-cü ildə məktəbdə 70 şagird və 3 müəllim olub. Məktəbin gələcək fəaliyyətini əsasən Qafqaz ermənilərin xeyriyyə cəmiyyəti Zaqatala şöbəsi təmin edib. Məlumatlarda qeyd olunur ki, erməni xeyriyyəçilər və xeyriyyə cəmiyyətləri məktəbin kitabxanasına kitablar bağışlayıblar. 1914-cü ildə məktəbin idarə heyətinin sədri Stepan Anagçyan, katibi isə baş müəllim Arşak Ter-Avagyan olub. 1915-ci ilin məlumatlarına görə, məktəb hələ də fəaliyyət göstərməyə davam edirdi.
Qax yaşayış məntəqəsində habelə 1840-cı ildə tikilmiş erməni Surb (Müqəddəs) Astvatsatsin kilsəsi olub. Grigor Dadyan, keşiş Ter Hovhannes, Meliksedek Sahakyan Sldryan müxtəlif illərdə burada dini xidmət göstərmişlər. 1887-ci ildə Aqulisli bir tacir kilsəyə Gevorg Başincağyanın rəsmlərindən-Surb Maryam və İsanın təsviri olanları hədiyyə etmişdir. Sovet dövründə yerli azərbaycanlılar kilsəni dağıdıblar. Azərbaycanlılar habelə erməni qəbiristanlığı dağıdaraq məhv ediblər. Qaxda yerləşən gürcü kilsəsinin həyətində, hələ də 1980-ci illərdə ermənilərin qəbir daşları qorunub saxlanılırdı. Bunlardan birinin üzərində “Yeğisabet Sargsyan Haxverdyants,//1883-1910// Елизавета Сергеевна Ахвердова» yazısı həkk edilmişdi”.
1890-cı illərdə Qaxın erməni əhalisinin sayı 382, 1902-ci ildə 411 nəfər idi. 1908-ci ildə Qaxda 382, 1914-cü ildə isə 335 erməni yaşayırdı.
1905-ci ildə erməni-tatar döyüşləri zamanı Qax erməniləri də ziyən görmüş. İqtisadi itkilərə məruz qalmışdır.
1914-cü ilin məlumatarına görə, Qaxın əhalisi üç millətdən ibarət idi-gürcü müsəlman və ya xristian ingiloylar, tatar-müsəlmanlar və ermənilər. Məhz həmin prinsiplə, yaşayış məntəqəsi gürcü və türk, onların arasında isə-63 evdən ibarət erməni məhəllələrə bölünür.
Rusiya imperiyasının çöküşündən sonra, Şərqi Qafqazda fəallaşan türkdilli qüvvələr erməniləri İslamı qəbul etmələrini tələb edərək onlara qarşı fəaliyyət göstərmişlər. 1918-ci ildə bölgəyə osmanlı qoşunları daxil olanda vəziyyət daha da ağırlaşdı. Yerli türk qüvvələri tərəfindən Qax erməniləri talan və qırğınlara məruz qalmışdır. Nəticədə, ermənilər Qaxı tərk ediblər. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra, onların bir qismi geri dönmüşdür.
1984-cü ildə Qaxda 17 erməni yaşayırdı, onlar daha sonra-1988-ci ildə məcburi deportasiya ediliblər.
Ədəbiyyat
Barxudaryants M., Albaniya ölkəsi və qonşuları. Artsax, Yerevan, 1999-cu il, s. 138.
Karapetyan S., Albaniyanın özü, Erməni memarlığını tənqid edən fondu, 2024-cü il, kitab 22, 1-ci hissə, s. 212-217.
Koçaryants M., Maktub Zaqataladan, “Mşak”, 1872, N 21, 1 iyun, s. 2.
F.H., sənəd, “Nor-Dar”, 1890, N 185, 25 noyabr, s. 3.
“Nor-Dar”, 1893, N 15, 28 yanvar, s. 1.
Sarisum, Qax-Avan Erməni kilsə məktəbi, “Surhandak” (Tiflis), 1909, N 39, 6 dekabr, s. 3.
İasisum, Qax-Avan Erməni koloniyası, “Surhandak” (Tiflis), 1909, N 43, 16 dekabr, s. 3.
Sarisum, Qax-Avan erməni kilsəsi, “Surhandak”, 1910, N 100, 5 May, s. 4.
Arast, Qax-Avanın reallığndan, “Horizon”, 1913-cü il, N 72, 2 Aprel, s. 3.
Rosmak, bizim tərəflərin reallığından, “Horizon”, 1914-cü il, N 142, 3 iyul, s, 3
“Horizon”, 1915, N 198, 3 sentyabr, s. 3.
Sargis İsrayelyan, gündəliyimdən səhifələr, “Vardzk”, 2012, N 6, aprel-iyun, s. 47-51.