2025
2025
2025-07-03
Erməni Qoxtn əyalətində: Giran (Gilançay) çayının sol sahilində Aza və ya Azatkert kəndi yerləşirdi, yuxarıdakı barədə tarixi məlumatlar 15-ci əsrə aiddir. Hazırda Aza kənd adı qorunub saxlanılır və Verin (yuxarı) Azat kəndinə aid edilir, Azatkert isə keçmiş Nerkin (Aşağı) Azat kəndi ilə eyniləşdirilir. Həmin yaşayış məntəqələri inzibati cəhətdən Naxicevanın Ordubad rayonuna məxsusdur. 2003-cü ildə bu kəndlər Aza adı ilə rəsmi qeydiyyata alınsa da, ənənəvi olaraq, hər iki addan istifadə olunur.
Qevond Alişan, Verin (Yuxarı) Azanın cənubunda yerləşən Nerkin (Aşağı) Azadan başqa, Yerasx sahilində yerləşən rus Aza adlı nəzarət məntəqəsindən də bəhs edir, yuxarıdakı hazırda dəmiryol vağzalının yanında Nerkin (Aşağı) Aza adlı qəsəbədir. Alişan Verin (Yuxarı) Azanın erməni əhalisinin sayını qeyd edir: 130 ev-700 nəfər, Nerkin (Aşağı) Azada isə: 20 ev-100 nəfər. Qevond Alişana görə, Verin (Yuxarı) Azanın və Dər və ya Darkənd arasında “Ter Mkrtçyan Avetyats aqulislinin” vəsaiti ilə beş tağlı körpu inşa edilib. Daş kitabəsinin məzmunu A. Ayvazyan nəşr etdirib, və həmin kitabəyə görə körpü 1843-cü ildə tikilib. Verin (Yuxarı) Aza kəndinin qərb hissəsində 17-ci əsrdə tikilən Surb (Müqəddəs) Astvatsatsin adlı kilsənin adı ilk dəfə 1841-ci ildə çəkilib. Hazırda həmin kilsə yarıdağıdılmış vəziyyətdədir.
Verin (Yuxarı) Aza kəndində 1873-cü ildə erməni kilsə məktəbi açılıb, 1912-ci ildə isə dövlət (rus) məktəbi təsis edilib. 1914-cü ilin vəziyyəti ilə, “Naxicevanın xəritə toplusu”na görə, Verin (Yuxarı) Azada yalnız ermənilər yaşayırdı.
Nerkin (Aşağı) Aza kəndinin şimal-qərb hissəsində Surb (Müqəddəs) Gevorg adlı ibadətgah olub, yuxarıdakı 16-17-ci əsrlərə aid edilir, 19-cu əsrdə təmir olunub. İbadətgah hazırda xarabalıq halındadır.
Nerkin (Aşağı) Aza kəndinin ortasında həm də Surb (Müqəddəs) Hreştakapetats (Surb Prkiç) adlı kilsə olub, yuxarıdakı orta əsrlərdə inşa edilmişdir. Kilsə ilk dəfə 1902-ci ildə xatırlanıb. Hazırda xarabalıq halındadır.
Erməni əhalisi olan Aza kəndinin adı Naxicevanın Azad-Ciran nahiyəsinin adı ilə bağlıdır. Bu barədə Matenadaranda saxlanılan farsdilli sənədlərində məlumatlar qorunub saxlanılmışdır. Həmin sənədlərdə 15-16-cı əsrlərdə Azad-Ciran nahiyəsinin Drnis, Tanakert, Vanand, Şorot kəndləri və Sal, Berdak və s. təsərrüfatlarına istinadlar olub. Matenadarandakı 1575-ci ilə aid digər bir farsdilli sənəddə qeyd edilir ki, Azad-Ciranın Berdak kəndinin iki torpaq sahəsinin sahibi “xristianların fəxri aqulisli kənd başçısı” Kicmirin oğlu Hovhannesdir. Bu farsdilli sənədində Hovhannesin qonşuları da qeyd olunur: aşağıdakı kimi-Vardanın bağ sahəsi, Ohanın torpağı, Xudaverdinin bağı və s. Bu erməni kəndlərinin əhalisi əkinçilik, sənətkarlıq və ticarətlə məşğul olub. Əgər 1621-ci ildə Səfəvi şahı I Abbas, Aqulis, Azad-Ciran və Naxicevanın erməni xristianları ilə kilsə arasında vergi münasibətlərinə heç bir şəkildə müdaxilə etməmək haqqında fərman vermişdisə, o zaman 20-ci əsrdə yaradılmış Azərbaycan dövləti Naxicevanın erməni kəndlərini zorla boşaltmağa və oradakı erməni əhalisini deportasiya etməyə yönəlmiş siyasət aparırdı. Ermənilərdən məhrum qalan kəndlərdə azərbaycanlılar əsrlər boyu yaradılmış erməni-xristian mədəniyyətini məhv edib və məhv etməyə davam edir, bəlkə də erməni olduğunu sübut edən yeganə fakt kimi erməni kənd adları qalıb.
Ədəbiyyat
Matenadaranın farsdilli sənədləri: mülkiyyət sənədləri, 14-16-cı əsrlər, tərtib edə H. D. Papazyan, I cild, Yerevan, 1959.
Matenadaranın farsdilli sənədləri: fərmanlar, 1601-1650-ci illər, tərtib edən H. D. Papazyan, II hissə, Yerevan, 1959.
A.Ayvazyan Naxicevanın litoqrafiya irsi, Qoxtn əyaləti, III cild., Yerevan 2007.
Naxicevan. Xəritə toplusu, Erməni Memarlığının Araşdırma Fondu, Yerevan, 2012.