«ԳԵՂԱՐԴ»
ԳԻՏԱՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ
ՀԻՄՆԱԴՐԱՄ
2025
2025
Ստելլա Վարդանյան
Բանալի բառեր. Ֆարիդա Մամեդովա, Աղվանք, աղվաններ, հայեցակարգ, ադրբեջանցիներ, բնիկներ, հայեր, եկվորներ, Արցախ:
Առնվազն 1940-ական թվականների առաջին կեսից սկսած ադրբեջանցի պատմաբանները բոլոր ջանքերը գործադրում էին ներկայացնելու ադրբեջանցիներին որպես հնագույն տեղաբնիկ ազգ: Նրանք փորձում էին ապացուցել, որ վաղ միջնադարից սկսած Արցախի բնակչությունը աղերս չունի հայերի հետ։ Դրա համար առաջ էին քաշվում տարաբնույթ և հակագիտական թեզեր[1]։ Հակագիտական և շինծու թեզերի հիմնադիրներն էին Զ. Յամպոլսկին, Զ. Բունիաթովը և այլք, իսկ ավանդույթների շարունակողն ու զարգացնողն էր Ֆարիդա Մամեդովան: Վերջինս յոթ մենագրության և իննսունվեց հոդվածների հեղինակ է, որոնց մեծ մասը հրատարակվել է արտերկրում և օտար լեզուներով:
Ֆ. Մամեդովան իր` «Կովկասյան Աղվանք և աղվանները» աշխատության մեջ խոսում է «պատմական Ադրբեջան»-Աղվանքի քաղաքական, սոցիալական, մշակութային կյանքի մասին։ Գրքում տրված է նաև Աղվանքում քրիստոնեության հաստատման և Աղվանքի եկեղեցու ձևավորման ուղին։ Ներկայացվում է նաև 11-14-րդ դարերում աղվանների դերը Կիլիկիայի պատմության մեջ, նույնիսկ «հետաքննվում» արցախյան հիմնախնդրի ծագումը՝ արհեստականորեն դա կապելով ուսումնասիրության թեմայի հետ։ Այս մենագրության մեջ Ֆ. Մամեդովան իբրև թե ապացուցել և հիմնավորել է նաև աղվանական էթնոմշակութային ժառանգության վերածումը հայկականի, որը, ըստ նրա «վերափոխվեց, բռնության ենթարկվեց Էջմիածնի հայկական եկեղեցու կողմից»[2]։
Իր գիտական հրապարակումներում և բազմաթիվ հարցազրույցներում՝ Ֆարիդա Մամեդովան առաջ է քաշել ադրբեջանցիների ծագումնաբանության վերաբերյալ հետևյալ թեզը` համաձայն որի նրանք ձևավորվել են էթնիկ երեք խմբերից` կովկասախոս աղվաններ, իրանախոս մարեր, քրդեր, թալիշներ, թաթեր և թուրքեր[3]։ Սակայն նույն Ֆ. Մամեդովան գրում է. «Սակայն նշեմ, որ ադրբեջանական ժողովուրդը աղվանների անմիջական հետնորդը չէ, նրանց անմիջական հետնորդներն են ուդիները, որոնք հավատարիմ են մնացել աղվանների էթնիկ ինքնագիտակցությանը, պահպանել են աղվաներենը, մշակույթը, կրոնը ...»: Հետագա տարիներին այդ գաղափարի զարգացման համար Ֆ. Մամեդովան հանդես է եկել մեկ հինավուրց աղվանական էթնոսի հայեցակարգով, որն իբր գոյություն է ունեցել Ք.ա. 1-ին դարում-Ք.հ. 8-րդ դարում Կովկասյան Աղվանքի տարածքում, ավելին`սկսեց պնդել, որ ալբանական էթնոսը հետագայում էլ անընդհատ զարգանում էր Արցախում ` ընդհուպ մինչև 19-րդ դարը:
9-13-րդ դարերը Ֆ. Մամեդովան համարել է «աղվանների քաղաքական, տնտեսական, և մշակութային զարգացման նոր փուլը», այսինքն՝ «Աղվանական վերածնունդը»՝ նշելով, որ «այդ շրջանը աղվանական թագավորությունների կազմավորման շրջանն է», որտեղ իշխում էին աղվան Միհրանյան տոհմի ժառանգները՝ Հասան Ջալալը և նրա հաջորդները[4]:
Ի հեճուկս հայ հեղինակների՝ Ֆ. Մամեդովան հրաժարվել է ճանաչել որևէ հայկական պետության գոյություն մ.թ.ա. 1-ին դարի երկրորդ կեսի և մ. թ. 5-րդ դարի միջև ընկած ժամանակահատվածում, քանի որ այն ժամանակ Հայաստանը բաժանված էր Հռոմի, Պարսկաստանի, ապա Բյուզանդիայի միջև։ Նա շարունակել է Զիա Բունիաթովի այն «միտքը», թե հայերը բոլոր աղվանական ձեռագրերը թարգմանել են աղվաներենից գրաբար,այնուհետև ոչնչացրել «աղվանական սկզբնաղբյուրները»[5]։ Այստեղ ադրբեջանցի պատմաբանը հակասում է ինքնիրեն. եթե չկային հայերը և չունեին գիր և գրականություն, ինչպես թարգմանեցին գրաբար, որից հետո ոչնչացրին աղվանական ողջ գրավոր մշակույթը: Կամ նշում է, որ հետազոտության ընթացքում հանդիպել է բազմաթիվ դժվարությունների, քանի որ բացակայում էին աղվանական գրավոր հուշարձանները, աղվանական պատմագրությունը, իսկ եղած փոքրաթիվ տեղեկությունը առկա էր հայկական աղբյուրներում, իսկ Մ. Կաղանկատվացու երկը հասել է միայն հին հայերեն թարգմանությամբ[6]: Այդ դեպքում ինչպե՞ս և աղվանական մշակութային ի՞նչ վերածնունդ էր արձանագրում Ֆ. Մամեդովան՝ առանց մշակութային իրեղեն ապացույցների:
Խոսելով Հայոց կաթողիկոսական նստավայրերի մասին՝ Ֆ. Մամեդովան այն բնութագրում է «թափառական» և Առաքելական եկեղեցու թեմերի անկայունությամբ, հավանական չի համարում հայերենի՝ որպես լեզվի, Կովկասում լինելը, հայ էթնիկ խմբի և Հայ եկեղեցու գերակայությունը աղվանական եկեղեցու և աղվան բնակչության շրջանում: Այնուհետև նշում, որ հայ ժողովուրդը, «վաղաժամ կորցնելով իր պատմական հայրենիքը, ինքն իրեն դատապարտեց արևմուտքում նոր հողեր փնտրելու (9-15-րդ դդ.)... կարողացավ պահպանել հայոց լեզուն, հայոց այբուբենը»[7] (թեև կասկածի տակ է դնում այբուբենի՝ Մ. Մաշտոցի կողմից ստեղծվելը՝ այն համարելով եթովպացիներից փոխառնված): Հակասությունները բազմաթիվ են՝ կապված հայոց գրի և գրականության վերաբերյալ, այնուհետև նույն աղվանական գրական ժառանգությունը «գոյություն չունեցող» գրով և լեզվով փոխադրելու՝ այն էլ Կովկասից դուրս՝ Կիլիկիայում:
Աշխատությունը «արժեքավոր» ընկալելու համար առանձին հատվածներով ներկայացնում է անտիկ, իրանական, արաբական , ասորական, վրացական պատմիչներին, որոնց աշխատություններում տեղեկություններ կան Աղվանքի մասին: Սակայն, ի զարմանս, նշում է, որ «հայկական աղբյուրները մեծ նշանակություն ունեն վաղ միջնադարյան Ադրբեջանի պատմության ուսումնասիրության համար...» և Աղվանքի 4-9-րդ դարերի հասարակական-քաղաքական և հոգևոր փաստերի զգալի մասի համար «գիտությունը պարտական է այս հուշարձաններին»[8]:
Ֆ. Մամեդովան «ղարաբաղյան հիմնախնդրի» հիմնական պատճառը համարում է հայերի տարածքային պահանջները Ադրբեջանի նկատմամբ[9], պնդելով, որ մ.թ.ա 4-րդից մ.թ. 8-րդ դարերում Արցախը եղել է Կովկասյան Աղվանքի շրջանը` Հյուսիսային Ադրբեջանի ամենահին պետությունը, որ «Արցախ-Ղարաբաղը երբեք չի եղել հայկական քաղաքական կազմավորումների մեջ, որոնք ձևավորվել են Փոքր Ասիայի տարածքում`Կովկասից շատ հեռու» և որ « Ղարաբաղի բնակչությունը, անտիկ ժամանակաշրջանից մինչև նոր ժամանակներ, կազմում էին աղվանները, իսկ առաջին դարերից նաև թյուրքալեզու ցեղերն ու քրդերը», ուստի «Արցախը եղել է ադրբեջանական բոլոր քաղաքական կազմավորումների մի մասը»` մեջբերելով մի «հայտնի հայագետի», որը «գրաբարից ռուսերեն է թարգմանել և հրատարակել հայկական աղբյուրները (նկատի ունի Կ. Պատկանովին), իբր հայերը սկզբնապես բնակվել են Բալկաններում, մ.թ.ա. 13-րդ դարում հայտնվել Փոքր Ասիայում» հետո շարժվել դեպի արևելք` Եփրատ գետը»[10]։
Նա, առանց հիմնավորման, նշում է, որ «Արցախ»-ը հիշատակվում է «Ավեստա»-ում`«երկիր,տարածք քամիների» ձևով,այնուհետև նշում,որ «աղվան, հայ և բյուզանդական պատմիչները 5-18-րդ դարերում հիշատակում են «Արցախ» և «Խաչեն», պարսիկ և արաբ պատմիչները 8-14- րդ դարերում`«Ղարաբաղ» ձևով, որը առավել հայտնի է դառնում 12-րդ դարից` վրաց պատմիչների երկերում»[11]: Այնուհետև ստուգաբանում է Ղարաբաղ իբր «թյուրքերեն բառը»՝ «մեծ այգիներ», «սև այգիներ» նշանակությամբ[12]։
Հարկ է նշել, որ Արցախը տարբեր անուններով՝ Ծավդեից աշխարհ, Ադախ, Ծավդեք, հիշատակվել է սեպագրերում (Սարդուրի Բ-ի և Ռուսա Ա-ի) և միջնադարյան հեղինակների երկերում: Արցախ տեղանունը վկայված է մ.թ.ա. 8- րդ դարից՝ Ադախունի ձևով[13]: Ստրաբոնը, մ.թ.ա 1-ին և մ.թ. 1-ին դարերում նկարագրելով Հայաստանը, Արցախը հիշատակել է Օրխիստինա անվամբ: Իսկ սկսած 14-րդ դարից՝ Արցախը պատմական աղբյուրներում հիշատակվում է Ղարաբաղ անվամբ: Ըստ Պարույր Մուրադյանի՝ Ղարաբաղ անունը առաջին անգամ հիշատակվում է վրաց «Քարթլիս ցխովրեբա» ժամանակագրության մեջ. «Ուլո (Հուլաղու՝ Չինգիզ խանի թոռ) խանը ... եկավ, հասավ իր ամառային կայան Ալատաղը, իսկ ապա գնաց ձմռան բնակատեղի, որին արդ Ղարաբաղ ու Մուղան են կոչում»[14]:
Ադրբեջանցի պատմաբանը իբրև թե «հիմնավորում է» Կիլիկիան պետության հայկական չլինելը, այն համարում է աղվանական և, որ «հայ ժողովրդի պատմության կերտողները իրենց գրվածքներում ստեղծել են այդ հայեցակարգ- լեգենդը»[15]: Իր երկում առանձին ենթաբաժնով[16] «ներկայացնում է» աղվանների գաղթի երկու փուլերը Փոքր Ասիա, Բալկաններ և Կիլիկիա՝ կապելով 7-10- րդ դարերի պավլիկյան շարժման և սելջուկյան արշավանքների հետ: Կիլիկիան բնակեցում է աղվաններով և Կիլիկիայի աղվաններ է համարում 13-րդ դարի պատմիչ, իրավագետ Սմբատ Սպարապետին, 13-14-րդ դարերի պատմագիր, պետական գործիչ Հեթում Պատմիչին, 13-րդ դարի պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցուն, 12- րդ դարի հայ մատենագիր, գիտնական, պետական և եկեղեցական գործիչ Ներսես Լամբրոնացուն և բոլոր նրանց, ովքեր ոչ միայն ծնվել, այլև ապրել և ստեղծագործել են Կիլիկիայում (բացառությամբ 12- րդ դարի պատմիչ Սամվել Անեցու)[17]: Մամեդովան նշում և պաշտպանում է Զիա Բունիաթովի «տեսակետներից» մեկը, թե Մխիթար Գոշն էլ է աղվան`ծնված Գանձակում, ում աշխատությունը հայերը անվանել են «Դատաստանագիրք հայոց»[18], մինչդեռ աշխատությունը կոչվել է «Դատաստանագիրք»:
Այսինքն` փորձ է արվում աղվանական ներկայացնելու ոչ միայն Արցախը, Սյունիքը, այլև Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը` այն տեղավորելով Ադրբեջանի պատմության հայեցակարգերում։ Ասել է թե, ադրբեջանցի պատմաբանն էլ չի կողմնորոշվում վերոնշյալներին ներկայացնել կովկասյան աղվաններ` ըստ ծննդավայրի, թե՞ ըստ գործունեության վայրի, մյուս կողմից չկա որևէ պատմական փաստ, որում հիշատակված լինի, որ այս գործիչները հայ չեն (հակառակը`բոլոր բնագրերը գրվել և պահպանվել են հայերեն)։
Իր երկում Ֆ. Մամեդովան դիմում է պատմական կեղծարարության մի նոր ձևի՝ գրի առնել, սակայն փոխել տեքստում եղած միտքը՝ հարմարացնելով իր հայեցակարգին: Խոսքը 15-րդ դարի պարսիկ պատմիչ Ֆազլուլլահ Ռուզբիհան Խունջիից կատարված մեջբերման մասին է: Պատմիչը նշում է Սեֆյան շեյխ Հեյդարի 1488 թ. կատարած արշավանքը դեպի Շիրվան և Դաղստան, նաև որոշակի տեղեկություններ հաղորդում Ջալբերդի քրիստոնյա բնակիչների մասին (Ջալբերդ - Ջրաբերդ), նշում տեղացի հայերի մասին, որոնք, ինչ-որ առավելություն ունեին և ապրում էին Աստծու հովանու ներքո[19]: Սակայն Ֆ. Մամեդովան «ուղղում է 15-րդ դարի պատմիչին», փոխում Վ. Մինորսկու կատարած աշխատանքի բովանդակությունը՝ իր երկում տեղացիներին անվանելով «քրիստոնյա աղվաններ»[20]:
Այս աշխատության համար Ֆ. Մամեդովան ակտիվորեն քննադատվել է ադրբեջանական գիտնականների կողմից: Նրան բնութագրել են որպես «հայ լրտես», «հայրենիքի դավաճան»: Քննադատության հիմք է հանդիսացել այն պատմական քարտեզը, որը վերնագրված է «Աղվանքը և հարևան երկրները մ.թ.ա. 2-1-ին դարերում», որի վրա նշված է Մեծ Հայքի թագավորությունը[21]: Ֆ. Մամեդովայի ակտիվ քննադատներն են եղել Ադրբեջանի ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրեն Յաղուբ Մահմուդովը[22], փոխտնօրեն Ջաբի Բահրամովը[23], Ադրբեջանի ԳԱԱ Նախիջևանի մասնաճյուղի գիտնականները: Վերջիններս եկել են այն եզրակացության, որ գիրքը գրվել է սխալ աղբյուրների հիման վրա[24]:
1980-1990-ականների վերջին Մամեդովան ակտիվորեն քարոզում էր իր տեսությունը ինչպես մամուլում[25], այնպես էլ միջազգային գիտաժողովներում[26]:
Պատմաբանը իր` մեկ այլ աշխատությունում` «Մովսես Կաղանկատվացու «Աղվանքի պատմությունը» որպես Կովկասյան Աղվանքի (Ալբանիայի) սոցիալական կառուցվածքի աղբյուր», խոսում է 7-րդ դարի պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացու «Պատմություն Աղվանից աշխարհի» երկի մասին` պատմիչին համարելով աղվան, այսինքն` ոչ հայ, ում աշխատությունը նախապես գրված է եղել իբր գարգարերեն, ապա թարգմանվել է հայերեն, իսկ բնագիրը ոչնչացվել է։ Նման յուրացման փորձեր կան նաև աշխատության անբաժանելի մասը կազմող «Ողբք ի մահն Ջուանշիրի մեծի իշխանի» ստեղծագործության հանդեպ։ Առաջ է քաշվում այն կեղծ թեզը, թե «Ողբը» ևս գրված է եղել գարգարերեն, հետո` թարգմանվել հայերեն: Սույն ստեղծագործությունը ևս համարում է աղվանական գրականության նմուշ, Դավթակ Քերթողի անունը գրում «Դեվդեկ» և նրան կոչում «ադրբեջանցի շեհիր»։
Մամեդովան բազմիցս հիշատակել է, որ աղվանները և հայերը պատկանել են էթնիկ տարբեր խմբերի և հղում է կատարում Մովսես Կաղանկատվացուն, իսկ Մովսես Խորենացին ոչ թե 5-րդ, այլ 8-րդ դարի պատմիչ է և որ «խայտառակել է» հայերին` գրելով «Ողբ»-ը[27]։ Սակայն Մովսես Կաղանկատվացու երկում Մամեդովան մտածված չի տեսնում այն տողերը, որոնք նույնությամբ հանդիպում ենք Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» մեջ[28] (խոսքը աշխարհաստեղծման մասին է, Հաբեթի որդիներից Թիրասի, ում Թորգոմ որդուց առաջացել են հայերը, Հաբեթից սերված տասնհինգ ժողովուրդների, որոնցից գիր և գրականություն են ունեցել նաև հայերը, հույները, հրեաները, աղվանները և այլ ժողովուրդներ[29]):
Իր մեկ այլ՝ «Աղվանքի քաղաքական պատմությունն ու պատմական աշխարհագրությունը (մ.թ.ա. 3-րդ - մ.թ.8-րդ դդ.)»[30] աշխատությունում Ֆարիդա Մամեդովան, կրկին հիմնվելով իր և այլոց հակապատմական կեղծ հայեցակարգերի վրա, առաջ է քաշում այն կեղծ թեզը (իբր ՝ նաև հիմնավորում- Ս. Վ), թե Հայոց Արցախ, Ուտիք, Փայտակարան և Սյունյաց նահանգները, որոնք դիտարկում է «պատմական Ադրբեջանի» տարածք, բնակեցված են եղել ադրբեջանական ժողովրդի նախահայրերով՝ աղվաններով: Այնուհետև խոսում Աղվանքի՝ ամբողջական, կենտրոնացված, քաղաքական-պետական միավորման մասին (իբր մ.թ.ա 3-րդ դարից մինչև 8-րդ դարի կեսը), որի սահմանները նշված ժամանակաշրջանի համար եղել են «անփոփոխ». հյուսիսում սահմանագիծն է եղել Կովկասյան Գլխավոր լեռնաշղթան, հարավում՝ Արաքս գետը, արևելքում՝ Կասպից ծովը,արևմուտքում՝Ալազան գետը: Գրքին կցված քարտեզներում Աղվանքի սահմանները հասցված են գրեթե Սևանա լիճ, որը անվանված է Գյոկչա, Որոտան գետը՝ Բարգյուշատ, և այլն: Ասել է թե, ներկայացնում է մեր թվարկությունից առաջ 3-ից 1-ին դարերի պատմական քարտեզները՝ անհամեմատ ավելի ուշ հիշատակված թյուրքական անվանումներով: Ադրբեջանցի պատմաբանը այս գրքում էլ Սյունիքն ու Նախիջևանը համարում աղվանական ցեղերի բնակության հիմնական վայրերից մեկը, առանձնացնում է սյունյաց և արցախյան առանձին լեզուններ (այսինքն գործ ունենք ոչ միայն «պատմաբանի», այլև «լեզվաբանի» հետ՝ կասկածի տակ դնելով Հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին վերաբերող գիտական փաստերը): Ֆարիդա Մամեդովան նշում է, որ այս աշխատությունը Աղվանքի պատմությանը վերաբերող հարցերի բազմակողմանի քննության փորձ է[31] (սակայն, իրականում հակագիտական դրույթներով, որոնք ունեն հստակ հակահայկական ուղղվածություն, նպատակաուղղված են Աղվանքի սահմանները Ադրբեջանի սահմաններին համապատասխանեցնելուն-Ս.Վ.):
Ֆ. Մամեդովայի հայեցակարգի թեզերը տարբեր ձևակերպումներով շրջանառված են նրա գիտական աշխատություններում՝ խոսքը Աղվանքի սահմանների, աղվանական գրի ու մշակույթի, որպես աղվան ներկայացվող հայ պատմիչների մասին է: Այսինքն՝ նպատակադրված և ուղղորդված խոսել այն հիմնական հարցերի շուրջ, որը հայեցակարգի հիմքն է և շրջանառել՝ ներկայացնելով իբրև նոր իրողություն:
Ֆ. Մամեդովայի առաջ քաշած «գիտական թեզերին» ի պատասխան՝ ոչ միայն հայ, այլև այլազգի պատմաբանները[32] պատմական փաստերով հակադարձել և աշխարհի գիտական հանրությանն են ներկայացել կեղծիքը մերկացնող մի շարք աշխատություններով[33]։ Այդ աշխատությունները[34] հիմնավորում են Բուն Աղվանքի իրական սահմանները, ընդգրկվածությունը, առհասարակ, հակադարձում ոչ միայն Ֆ. Մամեդովային, այլև ադրբեջանցի այն պատմաբաններին, որոնց գիտական գործունեության հիմքում այս շինծու հայեցակարգերն են:
Ադրբեջանական պատմագիտությունը «ադրբեջանցի» է ներկայացնում ոչ միայն հայազգի, այլև իրանցի գործիչներին՝ Նիզամի Գյանջևիին[35], 12-րդ դարի պարսիկ բանաստեղծ Խաքանի Շիրվանիին[36]:
Ադրբեջանցի պատմաբանների այս գործունեությունը, պատմական կեղծարարությունը հովանավորվել և շարունակում է հովանավորվել պետական մակարդակով։ Ֆ. Մամեդովան ինքն է խոստովանել, որ հայերը տարեկան հրատարակում էին 15-19 գիրք, և Հեյդար Ալիևը յուրաքանչյուր գրքի համար գիտական քննադատություն էր պահանջում[37]:
Հայեցակարգի այն թեզը, թե հայերը եկվորներ են, այսօր էլ շրջանառվում է Ադրբեջանի քաղաքական ղեկավարության կողմից:
Այսօր Հեյդար Ալիևի հիմնադրամի կողմից շարունակվում է ֆինանսավորվել այնպիսի գրականության հրապարակումն ու տարածումը, որը ծայրահեղ հակահայկական քարոզչություն է պարունակում: Մեր օրերի ադրբեջանական նման հրատարակություններն արվում են եվրոպական տարբեր լեզուներով և անվճար առաքվում աշխարհի համալսարաններին, գրադարաններին[38]:
Եզրակացություն
1960-ական թվականներից Ադրբեջանի իշխանությունները լրջորեն լծվեցին իրենց նորաստեղծ երկրի համար պատմական անցյալ և հնագույն մշակույթ որոնելու գործին:
Ադրբեջանցի պատմաբանները, այդ թվում Ֆ.Մամեդովան, հետաքրքիր քաղաքականություն էին որդեգրել, ինչն այսօր տալիս է իր պտուղները. այսպես կոչված իրենց ուսումնասիրությունները շարադրել այլ լեզուներով, մասնավորապես` ռուսերենով։
Ֆ. Մամեդովան ամեն կերպ փորձել է նսեմացնել Հայաստանի դերն ու նշանակությունը` հակադրելով Աղվանքին: Պատմական սխալներով ներկայացնելով Աղվանքի պատմությունը՝ արհեստականորեն ընդարձակել է Աղվանքի սահմանները` հարավ - արևմուտքում գրեթե հասցնելով Սևանա լիճ, իսկ աշխարհագրական վայրերը գործածել թյուրքական անվանումներով:
Պատմաբանի առաջ քաշած «թեզերը» հետապնդել են մի նպատակ. այն է`նախկին Աղվանքի սահմանները համապատասխանեցնել ներկայիս Ադրբեջանի սահմաններին,աղվաններին հայտարարել ադրբեջանցիների նախնիներ, Հայոց արևելյան կողմի նահանգները` Արցախը, Ուտիքը, ինչպես նաև ողջ Սյունիքը ներկայացնել «պատմական Ադրբեջանի» անբաժանելի մաս:
Հորինված կեղծիքներն ու պատմության խեղաթյուրումը ծառայում են ծրագրային մի նպատակի`1918 թվականին Հարավային Կովկասում հիմնված նորաստեղծ «Պատմական Ադրբեջանի» համար կերտել փառավոր անցյալով պատմություն, ազգաբնակչությանը հայտարարել բնիկներ` հինգ հազար տարվա պատմությամբ:
ФАЛЬСИФИКАЦИЯ ИСТОРИИ В ТРУДАХ ФАРИДЫ МАМЕДОВОЙ
С 1950-1960-х годов власти Азербайджана серьезно взялись за поиск исторического прошлого и древней культуры для своей новосозданной страны. Азербайджанские историки, включая Фариду Мамедову, реализовали интересную политику, которая сегодня приносит свои плоды. Они излагают свои так называемые исследования на различных языках, в том числе на русском.
Ф. Мамедова активно пыталась уменьшить роль и значение Армении, ставя ее в противоположность Кавказской Албании. Представляя историю Кавказской Албании с историческими ошибками, она искусственно расширила границы Кавказской Албании, доведя их до озера Севан на юго-западе, и даже дошла до применения тюркских топонимов в географических описаниях.
"Тезисы", выдвинутые историком, преследовали одну цель, а именно, привести границы бывшей Кавказской Албании в соответствие с границами нынешнего Азербайджана, объявить албанцев предками азербайджанцев и представить восточноармянские провинции Арцах, Утик, а также весь Сюник неотъемлемой частью "исторического Азербайджана".
Фальсификации и искажения истории, использованные в этой методологии, служили стратегической цели - создать исторический нарратив с прославленным прошлым для недавно сформированной "исторической Азербайджанской Республики", основанной в 1918 году на Южном Кавказе, а так же объявить азербайджанцев коренным населением с пятитысячелетней историей. Эта деятельность азербайджанских историков и историческая фальсификация спонсировались и продолжают спонсироваться на государственном уровне.
Сама Фарида Мамедова призналась, что армяне издавали 15-19 книг в год, и Гейдар Алиев требовал научной критики за каждую книгу. Концепция о том, что армяне - пришельцы, до сих пор муссируется политическим руководством Азербайджана. Сегодня Фонд Гейдара Алиева продолжает финансировать издание и распространение литературы, содержащей крайне антиармянскую пропаганду.
Современные азербайджанские издания, выпускаемые на различных европейских языках, распространяются бесплатно в университетах и библиотеках по всему миру. Ф. Мамедова представляет албанской не только Арцах, Сюник, но и армянское королевство Киликия, вписывая его в концепцию истории Азербайджана. Ф. Мамедова акцентирует внимание на "карабахской проблеме", считая основной причиной территориальные претензии армян к Азербайджану, заявляя, что с IV века до н.э. по VIII век н.э. Арцах являлся территорией Кавказской Албании, старейшего государства так называемого Северного Азербайджана, и что "Арцах-Карабах" никогда не входил в состав армянских политических образований.
Օգտագործված գրականության ցանկ
1. А.А. Акопян, Албания -Алуанк в греко-латинских и древнеармянских источниках,’’Гитутюн ‘‘НАНРА Ереван-2022.
2. Зия М. Бунятов, Азербайджан в VII—IX вв, Баку-1965.
3. Зия М. Бунятов,Историческая география Азербайджана. — 1987, Элм.
4. Зия М. Бунятов, «Албанская хроника» Мхитара Гоша // Известия АН Азерб. ССР, серия общественных наук, — 1960.
5․ Вокруг только что изданной книги Фариды Мамедовой «Кавказская Албания и Албанцы» разгорелс скандал.
6. Газета «ЭХО»,№76 (1316)Сб;29 Апреля 2006.
7. Гарабаг: Курекчай-200, Национальная академия наук Азербайджана институт истории им. А.А. Бакиханова, Баку-2005.
8. Р.Б.Геюшев, «Христианство в Кавказской Албании, Тбилиси,1978.
9. В.Н. Левиатов; Азербайджан с Vв. До н. по lll в.н. л. Известия;АН АЗССР ,1950,N 1:
10. Нахчыванском отделении НАНА критике подверглась книга Фариды Мамедовой «Кавказская Албания и албанцы». (news.day.az)
11. Фарида Мамедова, Политическая история и историческая география Кавказской Албании: (III в. до н. э.-VIII в. н. э); Баку, "Элм", 1986 г.
12. Фарида Мамедова, История албан» Моисея Каланкатуйского как источник по общественному строю Кавказской Албании. — Баку, 1977.
13. Фарида Мамедова, Причинно-следственная связь карабахской проблемы; 25.02.2012; Албано-Удинская Христианская Община Азербайджана
14. Фарида Мамедова ,Кавказская Албания и албаны,Баку-2005.
15. В.А.Шнирельман,Войны памяти:мифы, идентичность и политика в Закавказье , Москва ИКС «Академкнига» 2003.
16․ Виктор Шнирельман: Ну, зачем же приписывать господствующие в Азербайджане взгляды "мировой науке"?Армения,12 февраля,2013,- ИА Регнум.
17.З.И.Ямпольский,Древняя Албания, lll-l вв.до н.э.,Баку,1961.
18․ З.И.Ямпольский,К вопросу об одноименностьи древнейшего населения Атропатены Албании, Труди Инст;ист. И фил Баку,1954,т.lV.
19․ З.И.Ямпольский, Древние авторы о языке населения Азербайджана, Известия АН Аз ССР,1955,N 8.
20․ З.И.Ямпольский, К изучению Летописи Кавказской Албании, Известия АН Аз ССР,1957, №9.
21․ Anania Shirakatsi ,Ashkaratsoits ( Prof. Ash. Abrahamyan,Biblography of Anania Shirakatsi, Yerevan,1944).
22․ Eduard L.Danielyan, Gandzasar Monastery,Gandzasar Theological Center, Yerevan 2009.
23․ V. Dadayan, The ethnic mosaic of Soviet Azerbaijan and the Azerbaijani methods of solving the national question, Armenian Studies 5\2014.
24․ R. Galchyan, Fictional history, Azerbaijan and Armenia: fakes and facts, Yerevan 2010.
25․ Georgian Chronology, translated from Old Georgian, preface and introduction by P. Muradyan, Yerevan,1971.
26․ Mkhitar Gosh, Armenian Book of Judgement, edited by V. Bastamyantsi, Vagharshapat, 1880.
27․ History of neighboring countries of Armenia, author group A. Bozoyan and others, Yerevan 1992.
28․ M. Khorenatsi, "Armenian History", Yerevan 1981.
29․ M. Kakhankatvatsi, "History from Aghvan to the World" Yerevan, 1969
30․ L.S.Svazyan, History of the world from Aghvan ( from the ancient period – including the 8th century), RA NAS “Science” publishing house,Yerevan 2006.
31․ B. Ulubabyan, History of Artsakh from the beginning to the present day, Yerevan, 1994.
32․ A. Vardanyan, G. Margaryan // Revue des Etudes Armeniennes. - 2016. - Vol. 37. – P. 155-172. – DOI 10.2143/REA.37.0.3237122. – EDN HBOUJV.
[1] Гарабаг: Курекчай-200, Национальная академия наук Азербайджана, институт истории им. А.А. Бакиханова, Баку, 2005, с․ 3-31.
[2] Фарида Мамедова, Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, с. 144.
[3] Фарида Мамедова, Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, с․ 615.
[4] Մովսես Կաղանկատվացի, «Պատմություն Աղվանից աշխարհի»,Երևան 1969, էջ 132:Ըստ պատմիչի՝ Միհրանյան տոհմը ուներ պարսկական ծագում:
[5] Зия Буниятов,Новое исследование по истории Азербайджанского государства Саджидов (889-929 гг.), Известия АНДРЕЯ АзСССР,1980,N 3,с.97.
[6] Мамедова Ф․, Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, с․ 8.
[7] Мамедова Ф․, Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, с․ 120.
[8] Նույնը՝ էջ 132:
[9] Фарида Мамедова,Причинно-следственная связь карабахской проблемы;25.02.2012;
[10] Мамедова Ф․, Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, с․ 646-649.
[11] Фарида Мамедова, Кавказская Албания и албаны, Баку-2005, с․ 647.
[12] Ղարաբաղ անվանման ճշգրիտ ստուգաբանության համար տես՝ A. Vardanyan, G. Margaryan // Revue des Etudes Armeniennes. – 2016. – Vol. 37. – P. 155-172. – DOI 10.2143/REA.37.0.3237122. – EDN HBOUJV.
[13] Բ. Ուլուբաբյան, Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը, Երևան, 1994, էջ 7-12:
[14] Վրաց ժամանակագրություն, թարգմ. հին վրացերենից՝ առաջաբանը և ծանոթությունը Պ. Մուրադյանի, Երևան, 1971, էջ 112:
[15] Фарида Мамедова,Кавказская Албания и албаны,Баку-2005,с 650.
[16] Фарида Мамедова,Кавказская Албания и албаны,Баку-2005,с 413.
[17] Фарида Мамедова,Кавказская Албания и албаны,Баку-2005,с 413-432.
[18] Մխիթար Գոշ, Դատաստանագիրք հայոց,աշխատությամբ Վ. Բաստամյանցի, Վաղարշապատ, 1880 (գրքի տիտղոսաթերթում նշված է 1880 թվականը, բայց իրականում այն լույս է տեսել 1884 թ.):
[19] V. Minorsky, Persia in A.D. 1478-1490, An abridged translation of Fadlullah b. Ruzbihan Khunji’s Tarikh-I ‘Alam-Ara-hi amin’ published by the royal asiatic society of Great Britain and Ireland, London 1957, p․ 71-78.
[20] Фарида Мамедова, Кавказская Албания и албаны, Баку-2005, с․ 593.
[21] Նույնը՝ էջ 794:
[22] Албания или Атропатена? Как «сочиняют» древнюю историю Кавказа.
[23] Вокруг только что изданной книги Фариды Мамедовой «Кавказская Албания и Албанцы» разгорелся скандал.
[24] Нахчыванском отделении НАНА критике подверглась книга Фариды Мамедовой «Кавказская Албания и албанцы».
[25]Азербайджанские известия.- 2018.-6 марта.-С.1-2.,
[26] Farida Mamedova, Le probleme de l'ethnos alban-caucasien // "Redards sur L’anthropologie Sovie'tique", volume, XXXI (2-3), avril - septembre 1990. Editions de l'ecole des hautes e'tudes en sciences sosiales. Paris, 1990; Farida Mamedova Au sujet des dirigeants albaniens du IXe au XVe siecle (Dunastic des Djalalides) // Turcica, t. XXI- XXIII, 1991. Melanges offerts a'Irene Melicoff․
[27] Фарида Мамедова,Кавказская Албания и албаны,Баку-2005, с. 417.
[28] Մ. Խորենացի,» Հայոց պատմություն»,Երևան 1981,Գիրք 1, գլուխ Դ,էջք 98-103։ Մովսես Կաղանկատվացի, «Պատմություն Աղվանից աշխարհի», Երևան, 1969, Գիրք 1, Գլուխ Ա, էջ 1։
[29] Նույնը՝ էջ 2-3
[30] Фарида Мамедова, Политическая история и историческая география Кавказской Албании: (III в. до н. э. - VIII в. н. э); Баку, "Элм", 1986 г.
[31] Фарида Мамедова, Политическая история и историческая география Кавказской Албании: (III в. до н. э. - VIII в. н. э); Баку, "Элм", 1986 г., с. 240.
[32] В.А. Шнирельман,Войны памяти:мифы, идентичность и политика в Закавказье , Москва ИКС «Академкнига», 2003.
[33] Հ.Ս. Սվազյան,Աղվանից աշխարհի պատմություն (հնագույն շրջանից- 8- րդ դարը ներառյալ), ՀՀ ԳԱԱ « Գիտություն» հրատարակչություն, Երևան 2006:
[34] А.А. Акопян, Албания -Алуанк в греко-латинских и древнеармянских источниках, ’’Гитутюн ‘‘НАН РА Ереван-2022
[35] Նիզամի Գյանջևի (Նիզամ ադ - Դին Աբու Մուհամմադ Իլյաս իբն- Յուսուֆ իբն- Զաքի իբն- Մուայյադ)՝ պարսիկ բանաստեղծ, ծնված Գանձակում, 12-րդ դար։
[36] Խաքանի Շիրվանի (Խաքանի Շիրվանի Աֆզալադդին Իբրահիմ Ալի)՝ 12- րդ դարի պարսիկ բանաստեղծ՝ ծնված Շիրվանում՝ Մալհամ գյուղում: Իրանագետ, թալիշագետ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր պրոֆեսոր Բորիս Միլլերը (1877-1956 թթ.) իր՝ (Таты, их расселение и говоры, Известия Об-Ва обслед. и изучения Азербайджана, вып. 8, Баку, 1929.) թաթական բարբառին և թաթերի աշխարհագրական տարածմանը նվիրված իր աշխատանքում, խոսելով Մալհամի թաթական բարբառի մասին գրում է. «Ընդ որում, Մալհամի մասին հետաքրքիր տեղեկություններ է ինձ փոխանցել Թ. Աղաևը. Մալհամցիների մոտ պահպանվում է մի ավանդություն, համաձայն որի՝ ծագումով իրենց գյուղից է 12-րդ դարի պարսից պոետ Խաքանին»: Այս ավանդությունը խոսում է Խաղանիի ՝ ծագումով թաթ լինելու մասին:
[37] Газета «ЭХО»,№76 (1316)Сб; 29 Апреля 2006.
[38] Ռ. Գալչյան, Հորինված պատմություն, Ադրբեջան և Հայաստան. կեղծիքներ և փաստեր, Երևան, 2010, էջ 142-143: