2025
2025
2025-10-20
Mingəçevir şəhəri nisbətən yeni olsa da, insanlar hələ də qədim zamanlardan bu ərazidə məskunlaşıblar. Qədim və orta əsrlərdə Kür çayının hər iki sahilində yerləşən şəhər ərazisi Ermənistan krallığının Utik vilayətinin və Albaniyanın tərkibində olub. Mingəçevir hələ də orta əsrlərdən xatırlanır. Rusiya imperiyası dövründə burada Yelizavetpol quberniyasının Ərəş qəzasına daxil olan eyniadlı yaşayış məntəqəsi olub.
Hazırki Mingəçevir şəhərinin təməli hələ də sovetlər dönəmində, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Mingəçevir Su Anbarı və Su Elektrik Stansiyasının tikintisinə başlanılan zaman qoyulub.
Şəhər Mingəçevir su anbarının şərq sahilində və Kür çayının hər iki sahilində yerləşir.
Mingəçevirdə başlanğıcdan ermənilər də məskunlaşıblar. Azərbaycanlılardan başqa, 1959-cu ildə şəhərdə 3799 erməni, 1979-cu ildə-5147, 1988-ci ildə 10000-ə yaxın erməni əhali yaşayırdı. 1988-ci ilin zorakılıq dalğası Mingəçevirə də çatdı və yerli ermənilər şəhəri tərk etməyə məcbur oldular.
Sovet dövründə burada çoxqatlı arxeoloji sahə qazılıb. Erkən orta əsrlərə aid erməni kilsəsinin və yanındakı tikililərin qalıqları da aşkar edilmişdir. Azərbaycanlı arxeoloqların orada yalnız alban izini gördüklərinə baxmayaraq, qazıntılar zamanı 5-7-ci əsrlərə aid erməni və alban kitabələri də tapılmışdır.
Ermənilərin burada hələ də erkən orta əsrlərdə olduqlarını kilsənin qazılmış xarabalıqlarında tapılmış tağşəkilli daş üzərində birsətirlik oyma yazılar sübut edir.
“Surb (Müqəddəs) Yeğişe kilsəsi İrakli hakimiyyətinin otuzuncu ilində tikilimişdir”.
Kilsənin tikintisi ilə bağlı bir yazı qorunub saxlanılmışdır, A. G. Abrahamyanın təhlilinə görə, yuxarıdakının məzmunu belədir.
“İraklinin hakimiyyətinin 30-cu ilində Surb (Müqəddəs) Yeğişe (və ya Gis kilsəsi) ibadətgahı... tikilmişdir... Yepiskop Hobel xatirəsinə”.
Demək ki, kilsə bizans erməni mənşəli imperatoru İrakli (610-641) hakimiyyətinin 30-cu ilində tikilmişdir, yəni 640-cı ildə.
Arxeoloji sahədə həmçinin bir gil qab tapılmışdır, üzərindəsə erməni dilində yazılmış şəxsi ad-SİM(EON)-olmuşdur. Kilsənin qazıntıları zamanı həm də bir daş parçası tapılmışdır, üzərində 7-ci əsrdə yaşamış Albaniyanın görkəmli dini xadimlərindən biri-HOBEL-adının yazıldığı görünür: VOBEL ABEĞ(AY).
Azərbaycan muzeylərində Mingəçevir və onun ətrafında aşkar edilmiş artefaktlar təqdim olunur, lakin ermənilər və erməni mədəni izləri barədə heç bir məlumat yoxdur.
Mümkündür ki, qazıntılar zamanı tapılmış ermənicə yazılmış yazılar Azərbaycan adət-ənənəsinə uyğun olaraq birbaşa məhv edilib.
Ədəbiyyat
Абрамян А.Г., Дешифровка Надписей Кавказских Агван, Ереван, 1964, стр. 75-76.
Karapetyan S., Albaniyanın erməni litoqrafiyaları. Kitab I, Yerevan, 1997-ci il, s. 11.