2025
2025
2025-09-24
Azərbaycan Milli Məclisində 2025-ci il iyul ayının 8-də “Naxicevan Muxtar Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Konstitusiya Qanunu üçüncü oxunuşda qəbul olunub. Görünən hüquqi bu proses, 2022-ci ildən etibarən Naxicevan Muxtar Respublikasında başlanmış struktural və kadr sahəsində mühüm dəyişikliklərin ardınca baş verərək, yalnız Azərbaycanın daxili siyasi gəlişmələri və inzibati dəyişiklikləri baxımından deyil, habelə geosiyasi və regional cəhətdən diqqətələyiqdir.
Struktural və kadr dəyişiklikləri. 2020-ci ildə, Artsaxa qarşı aparılan müharibədən sonra, İlham Əliyev yalnız Azərbaycanda deyil, həm də Naxicevanda bir sıra dəyişikliklər həyata keçirmişdir. Xüsusən də, 2022-ci ilin noyabr ayında Naxicevan Muxtar Respublikasının Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti və Dövlət Gömrük Xidməti filial statusu almış və Bakıdakı mərkəzi orqanlara tabe edilmişdir. Həmin dövrdə Naxicevanın indiki və keçmiş bir sıra nazirləri və vəzifəli şəxslərinin həbsləri başlanmışdır.
2022-ci ilin dekabr ayında Əliyevin açıq təzyiqi nəticəsində Naxicevan Muxtar Respublikasının Məclisinin sədri Vasif Talıbov istefa vermişdir. Bunun əvəzinə, Əliyevin qərarı ilə Naxicevanda Azərbaycan Prezidentinin səlahiyyətli nümayəndəsi vəzifəsi yaradılmış və ona muxtar respublikanın dövlət orqanları üzərində geniş nəzarət səlahiyyətləri verilmişdir. Azərbaycan prezidenti bununla, faktiki olaraq, bütün müxtariyyət hakimiyyəti öz “səlahiyyətli nümayəndəsinə” ötürmüş və Naxicevan Muxtar Respublikasının dövlət orqanlarını birbaşa Bakıya tabe etmişdir.
İlham Əliyev hələ də 2019-cu ildə kadr və struktural islahatlar barədə müəyyən istiqamətlər göstərmişdi. Bundan sonra Talıbovun kəskin reaksiyası olmuşdu-bu, Naxicevanda yeni təyinatlarla bağlı idi. Mübahisəli mövzuları müzakirə etmək üçün Əliyev Talıbovu iki dəfə Bakıya dəvət etmişdi, lakin o, dəvətləri rədd etmişdi, bu isə mövcud olan gərginliyi daha da artırmışdı. Talıbovun müqavimətini qırmaq məqsədi ilə Bakı dövlət KİV-ləri “işə salmışdı”. Naxicevan rəhbərliyinə öz “narazılıqlarını” bildirən deputatlar və digər rəsmilər Bakını Naxicevanda daha mərkəzləşdirilmiş sistem yaratmağa çağırmışdılar. Talıbovun qohumlarının həbsi və Naxicevana ayrılan subsidiyaların (NMR büdcəsinin böyük hissəsi) azaldılması nəticəsində 2022-ci ildə Talıbov İlham Əliyevlə görüşmək üçün Bakıya getmişdi. Lakin, yuxarıdakı onu qəbul etməkdən imtina etmişdi və yalnız bundan sonra, 1995-ci ildən etibarən Naxicevanı idarə edən Talıbov istefa vermişdi.
Demək ki, İlham Əliyev nəhayət Heydar Əliyevin vaxtilə yaxın tərəfdaşı olmuş Naxicevan Muxtariyyətinin görkəmli müdafiəçisindən “qurtula bilmişdi”.
Naxicevan Muxtar Respublikasında aparıcı rolu olan şəxsin vəzifədən kənarlaşdırılması, habelə buna qədər və bundan sonra baş verən dəyişikliklər kontekstində Əliyevin davranışını Naxicevanı muxtariyyətdən məhrum etməyə yönəlmiş ardıcıl siyasət kimi qiymətləndirmək olar. Lakin burada diqqətəlayiq məqam ondan ibarətdir ki, Naxicevanın hüquqi statusunun dəyişdirilməsi çərçivəsində xarici oyunçulardan kimlər və nəyi Əliyevə “icazə vermişdir”?
Konstitusiya dəyişiklikləri. Azərbaycanın Milli Məclisi tərəfindən qəbul edilmiş qanuna görə, Naxicevan Muxtar Respublikasının (NMR) konstitusiyasında aşağıdakı dəyişikliklər edilmişdir.
Bu dəyişiklikdən əvvəl Nazirlər Kabineti Naxicevan Muxtar Respublikasını qanunverici hakimiyyəti-Məclisə tabe idi. Faktiki olaraq, yeni variantla Naxicevan Muxtar Respublikası Azərbaycan prezidentinə tabe olacaq və “Azərbaycan Prezidentinin səlahiyyətli nümayəndəsi” Naxicevan Muxtar Respublikasının icra hakimiyyətinin bir “hissəsi” hesab ediləcək, mahiyyət etibarilə onun ali orqanı olacaq.
Konstitusiyanın ön sözündə Moskva və Qars müqavilələrinə istinadların çıxarılması və Naxicevanın Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi kimi elan edilməsi sübut edir ki, Əliyev həqiqətən də muxtariyyətin mövcudluğunu Türkiyə və Rusiya ilə siyasi və hüquqi bağlardan ayırır. Bu, öz növbəsində, Əliyevə Naxicevan məsələlərində xarici müdaxilədən yayınmaq imkanı verəcək, həmçinin kadr və struktur dəyişiklikləri, idarəetmə vertikal sisteminin tətbiqi nəticəsində yerli klan qruplarının mümkün müqavimətindən də qorunmağa şərait yaradacaq.
Nəticədə, belə bir qənaətə gələ bilərik ki, Naxicevanı Rusiya-Türkiyə münasibətləri müstəvisindən çıxarmaq, habelə Naxicevanda İranın təsirini aradan qaldırmaq məqsədi ilə burada ciddi hüquqi dəyişikliklər aparmağa icazəni Əliyev ilk öncə Qərbdən-ABŞ-ın rəhbərliyi altında ala bilmiş ola bilər. Bu kontekstdə icazə kimi həm də o mümkün benefisiarların (Çin , Hindistan, Böyük Britaniya) etirazının olmaması da qəbul edə bilərik ki, onlara da Naxicevanın sabit statusu əhəmiyyətlidir, əgər təmin olunarsa, Naxicevan ərazisi ilə keçən “Şimal-Cənub” nəqliyyat xətti, Çinin “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü və ya “Orta dəhliz” üzərində nəzarət həmin 3 ölkədən “uzaq saxlanılacaq”. Azərbaycanlı deputatların və digər yüksək vəzifəli şəxslərin bəyanatları da bunun sübutudur, həmin bəyanatlarda Naxicevan Konstitusiyasının dəyişdirilməsi zərurəti birbaşa yol məsələləri ilə əlaqələndirilir.