2025
2025
2025-08-28
Tarixi Vaspurakanın Qoxtan (Qoxtn) vilayətinin erməni kəndlərindən biri Der idi. Gilançayının sağ sahilində-Araksdan təxminən 1 km aralıda, Verin (Yuxarı) və Nerkin (Aşağı) Aza kəndləri arasındakı[1] düzənlikdə yerləşir. Ordubad şəhərindən 19 km şimal-qərbdədir. Tern də adlanırdı və Qoxtnın kilsə yeparxiyasına[2] daxil idi. Kənddə yalnız ermənilər yaşayırdı. Ərəb yürüşləri və hakimiyyəti dövründə burada ərəblər məskunlaşıblar. 13-14-cü əsrlərə aid ərəb məscidinin və minarəsinin qalıqları sübut kimi qorunub saxlanılmışdır. Lakin, 14-cü əsrdən etibarən, kənddə yalnız erməniər məskunlaşıb[3].
1829-cu ildə Derdə tarixi Atropatenanın Marağa bölgəsinin Sulduz kəndinin sakinlərindən[4] məskunlaşıblar.
Der əhalisi xüsusilə bağçılıq, tərəvəzçilik və heyvandarlıqla məşğul olurdu.
17-ci əsrdə tikilmiş Surb (Müqəddəs) Astvatsatsin kilsəsi kəndin mərkəzində yerləşirdi, yuxarıdakı girişi qərb fasadından olan üçnefli bazilika idi. Şərq fasadında yazılar var idi. Freskaları, ikonoqrafiyası, ornamental oymaları yox idi. Kilsənin 17-ci əsrdə təmir olunduğu barədə məlumatlar qorunub saxlanılmışdır. Der sakinlərinin səyləri nəticəsində kilsə 1895-ci ildə tamamilə təmir olunub. 1973-cü ildə çəkilmiş[5] peyk görüntülərində kilsə hələ də zədələnməmişdir. 2004-cü ildə çəkilmiş fotoşəkillərdə kilsənin cənub divarının söküldüyü görünür. 2010-cu ilin peyk şəkilləri sübut edir ki, azərbaycanlılar kilsəni dağıdaraq yerində daha kiçik bir bina inşa ediblər, həmin bina hazırda mağaza[6] kimi fəaliyyət göstərir.
14-15-ci əsrlərdə Surb (Müqəddəs) Sargis ibadətgahı tikilmişdir, yuxarıdakı kənddən 1-1.5 kilometr şimal-qərbdə: kiçik bir təpənin üzərində yerləşir. İbadətgahda sakristiyalar (müqəddəs əşyaların otağı), yazılar, və bəzək naxışları yoxdur. Yaxınlıqda 14-17-ci əsrlərə aid bir neçə xaçkar qorunub saxlanılmışdır. Kapella ilk dəfə 1863-cü ildə xatırlanıb. 1943-cü ildə təmir olunub. Hazırda ibadətgahın dam örtüyü və divarlarının yuxarı hissəsi sökülüb.
Der kəndində 1873-cü ildə 60 ev-450[7] nəfər, 20-ci əsrin əvvəlində 71 ev-478 nəfər, 1980-ci illərin ortalarında isə 60 ev[8] erməni əhalisi olub. Sovet dövründə kənddə məktəb, klub, kitabxana var idi və Aza kənd kolxozuna tabe idi.
Der kəndinin sonuncu erməni sakinləri 1988-ci ilin noyabr ayında[9] kəndi tərk etməyə məcbur olublar.
Hazırda kənd Naxicevan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunda yerləşir, azərbaycanlılar yaşayır və Darkənd[10] adlanır.
Ədəbiyyat
Qevond Alişan, Sisakan, Venesiya, 1893.
Yervand Lalayan, Naxicevan vilayəti, 1-ci hissə, Qoxtn və ya Ordubad rayonu, “Etnoqrafik jurnal”, XI kitab, 1904.
Naxicevan: xəritə kitabı, Erməni Memarlığının Tədqiqi Fondu, Yerevan, 2012.
Ayvazyan A., Naxicevan MSSR-in erməni abidələri. Toplu siyahı. Yerevan, 1986.
T.X. Hakopyan, St.T. Melik-Baxşyan, H.X. Barseğyan, Ermənistan və qonşu rayonlarının toponimlər lüğəti, 2-ci cild, Yerevan Universitetinin nəşriyyatı, Yerevan, 1988.
Erməni Sovet Ensiklopediyası, 3-cü cild, Yerevan, 1977.
Vardanyan A., Aznaberd, Naxicevanın sonuncu qalası. Tarixi-filoloji tədqiqat. Yerevan, 2000.
Caucasus Heritage Watch (CHW), Special Report #1, Cornel University, USA, 2022, St. Astvatsatsin Church of Der
[1] Yervand Lalayan, Naxicevan vilayəti, 1-ci hissə, Qoxtn və ya Ordubad rayonu, “Etnoqrafik jurnal”, XI kitab, 1904, s. 333.
[2] Qevond Alişan, Sisakan, Venesiya, 1893-cü il, s. 346.
[3] Erməni Sovet Ensiklopediyası, 3-cü cild, Yerevan, 1977-ci il, s. 359.
[4] T.X. Hakopyan, St.T. Melik-Baxşyan, H.X. Barseğyan, Ermənistan və qonşu rayonlarının toponimlər lüğəti, 2-ci cild, Yerevan Universitetinin nəşriyyatı, Yerevan, 1988-ci il, s. 85.
[5] Caucasus Heritage Watch (CHW), Special Report #1, Cornel University, USA, 2022, St. Astvatsatsin Church of Der
[6] Naxicevan: xəritə kitabı, Erməni Memarlığının Tədqiqi Fondu, Yerevan, 2012-ci il, s. 24.
[7] Qevond Alişan, Sisakan, Venesiya, 1893-cü il, s. 346.
[8] T.X. Hakopyan, St.T. Melik-Baxşyan, H.X. Barseğyan, Ermənistan və qonşu rayonlarının toponimlər lüğəti, 2-ci cild, Yerevan Universitetinin nəşriyyatı, Yerevan, 1988-ci il, s. 85.
[9] Vardanyan A., Aznaberd, Naxicevanın sonuncu qalası. Tarixi-filoloji tədqiqat. Yerevan, 2000-ci il, s. 6.
[10] Der kəndi azərbaycan dilində Darkənd adlanır.