2025
2025
2025-08-14
Tanakert Ermənistan krallığının Vaspurakanın Qoxtn (Qoxtan) vilayətinin məşhur erməni kəndlərindən biri idi. Naxicevanın Ordubad şəhərindən 6-7 km şimal-qərbdə yerləşir. Həm də Danagird, Danakert, Tnakert, Tonakert adları ilə[1] tanınır.
Kənd barədə çoxlu məlumatlar qorunub saxlanılmışdır. Belə ki, “Tanakert erməni kəndində 60-dan çox ev var. Gağatio kilsəsinin Kontakın dediyinə görə, kəndin adı Tonakert kimi yazılıb, yəqin ki, bu daha düzgündür, orada 17-ci əsrin ortalarının bir bağışıçının yerli Hovhanesin oğlu Arakelin adı çəkilir[2]”.
“Tronisdən[3] 3 verst aşağıda-eyni adlı təpənin yamacında, çayın sağ sahilində[4] Tanakert kəndi yerləşir”. Kənd evləri daha sadə idi, önünə səpələnmiş bağçalar, həmin bağçalar da “kəndə kifayət qədər gözəl görkəm verirdi”, küçələrdən isə yalnız “biri nizamlı və ağaclıdır, digərləri əyridir”. Tanakertin iqlimi nisbətən isti olduğundan dərələrdə “üzüm bağları”[5] var idi.
Kənd yaşayış məntəqəsi kimi qədim zamanlardan qeyd olunub. Tanakert yaxınlığında tunc dövrünə aid arxeoloji əşyalar və zəngin saxsı məmulatları aşkar edilib.
1831-ci ildə kənddə 177, 1873-cü ildə 457 erməni əhalisi olub. 1904-cü ilin statistik məlumatlarına görə, Tanakertdə 66 ev-527 erməni, 1906-cı ildə isə 774 erməni əhalisi olub. 1914-cü ilin vəziyyəti ilə kənddə yalnız ermənilər yaşayırdı.
Sakinləri zok idi və zok dilində danışırdılar. Y. Lalayan “zok”lardan danışarkən qeyd edib ki, onlar yerli idilər və “çox deyil və onlar yalnız Verin (Yuxarı) və Nerkin (Aşağı) Aqulisdə, Andamecdə, Disarda, Tsğnada, Tanakertdə, Ramisdə, Parakada[6] yaşayırlar”.
Tanakertlilər əsasən bağçılıq, meyvəçilik, baramaçılıq və heyvandarlıqla məşğul olurdular.
1873-cü ildə kənddə 1917-ci ilə qədər fasilələrlə fəaliyyət göstərən erməni (kilsə) üçillik qız və oğlanların birlikdə təhil aldığı məktəbi açıldı.
1907-ci ildə Tbilisidə nəşr edilən “Tanakert kəndinin xatirə dəftəri” sənədi qorunub saxlanılmışdır, yuxarıdakı 10 qaydadan ibarət məktəb nizamnaməsidir.
Həmin xatirə dəftərində məktəbin şagirdlərinin əxlaqı, dərs cədvəli, tədris olunan fənlərin siyahısı, məktəbə davamiyyət və devamsızlıqlar, intizam qaydaları, bazar və bayram günlərində nəzarətçinin müşayiəti ilə kilsəyə ziyarət etmək, həmçinin şagirdlərin və valideynlərin (və ya qəyyumların) öhdəlikləri və vəzifələri[7] əks olunmuşdur.
Kəndin şimal-şərq hissəsində Surb (Müqəddəs) Astvatsatsin kilsəsi yerləşirdi, həmin kilsənin tikilmə tarixi məlum deyil. Yuxarıdakı dörd sütunlu günbəzli bazilika olmuşdur. Kilsənin divarlarında rəsm laylarının izləri-19-cu əsrə aid freskalar qorunub saxlanılmışdır, lakin onların fraqmentləri dağılmışdır.
Kilsə 17-ci və 19-cu əsrlərdə təmir edilib. O həm də məşhur yazı mərkəzi idi, orada köçürülmüş əlyazmalardan ikisi günümüzə qədər gəlib çatmışdır-1710 və 1719-cu illərə aid.
Tanakert kəndinin kilsəsində 1456-cı ildə yazılmış bir perqament İncil qorunub saxlanılmışdır. “1456-cı ildə Surb (Müqəddəs) Mamas monastırında kahin Matevosun əli ilə yazılmış”[8].
İncildən başqa, digər əlyazmalar da qorunub saxlanılmışdır-“Aismavurq” (“Haysmavurq”), İncilin 3 nüsxəsi, onlardan yalnız birinin xatirə dəftəri olub-1671-ci ildə Karsda yazılıb, 1685-ci ildə yazılmış bir “Maştots” və “Məsləhətnamə”.
Surb (Müqəddəs) Astvatsatsin kilsəsinin qərb tərəfində 17-18-ci əsrlərdə kilsənin vestibül-zəng qülləsi inşa edilmişdir. Kilsə divarlarında heç bir epiqrafiya, ikonoqrafiya və ya dekorativ oymalar qorunub saxlanılmamışdır.
1977-ci ilin Sovet topoqrafik xəritəsində Tanakertdəki Surb (Müqəddəs) Astvatsatsin kilsəsi qeyd edilmişdir. 1980-1990-cı illərdə Surb (Müqəddəs) Astvatsatsin hələ də dayanırdı. Lakin 1997-2000-ci illər arasında dağıdılıb və 2009-cu ilin ortalarına qədər izləri tamamilə silinib.
Tanakert kəndindən 1-1.5 km cənubda yerləşən Berdak adlanan yerində 16-17-ci əsrlərə aid Surb (Müqəddəs) Hovhannes kilsə-ziyarətgahı yerləşirdi, divarına qoyulmuş daşlardan biri 1524-cü ilə aiddir. Ziyarətgah 1888-ci ildə təmir edilmişdir.
1990-cı illərin əvvəllərində Surb (Müqəddəs) Hovhannes yarı dağıntı vəziyyətində idi, sonralar isə tamamilə dağıdıldı. Tanakert kəndində müsəlman abidələri yox idi.
1914-cü ildə boyakar Martiros Saryan Qoxtnın ərazisini gəzərək Qoxtnın erməni yaşayış məntəqələrinin bir sıra unikal peyzajlarını yaratmışdır ki, onlardan biri də “Qoxtan (Tanaker)” peyzajıdır.
Cənubi Qoxtnın digər erməni kəndləri kimi Tanakert də 1919-cu ilin yayında türk-tatar quldurlarının hücumuna məruz qalıb. Kəndin özünümüdafiəsi on gün davam etdi, bundan sonra düşmən Tanakerti ələ keçirdi və əhalinin böyük hissəsini qətlə yetirdi. Sovet dövründə kənddə azsaylı ermənilər yaşayıb, onlar da 1988-1989-cu illərdə öz evlərini tərk ediblər.
Qoxtnın erməni kəndləri kimi Tanakertdə də hazırda azərbaycanlılar yaşayır, Naxicevan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunda yerləşir və Anaqut adlanır.
Ədəbiyyat
Qevond Alişan, Sisakan, Venesiya, 1893.
Yervand Lalayan, Naxicevan vilayəti, 1-ci hissə, Qoxtn və ya Ordubad rayonu, “Etnoqrafik
jurnal”, XI kitab, 1904.
Yeprikyan A., 1919-cu ilin Qoxtnın özünümüdafiəsi, “Eçmiədzin” jurnalı, № 7, 2012-ci il.
Ayvazyan A., Naxicevan MSSR-in erməni abidələri. Toplu siyahı. Yerevan, 1986.
Naxicevan: xəritə kitabı, Erməni Memarlığının Tədqiqi Fondu, Yerevan, 2012.
T.X. Hakopyan, St.T. Melik-Baxşyan, H.X. Barseğyan, Ermənistan və qonşu rayonlarının
toponimlər lüğəti, 5-ci cild, Yerevan Universitetinin nəşriyyatı, Yerevan, 2001.
Tanakert kəndinin xatirə kitabı, Tiflis, “Elektraşarj” mətbəəsi, nümunə: N. Ağaneyants, Konstantinopol, 7, 1907-ci il.
Qafqaz İrsinin Monitorinq Mərkəzi-CHW
St. Astvatsatsin Church of Tanakert
[1] T.X. Hakopyan, St.T. Melik-Baxşyan, H.X. Barseğyan, Ermənistan və qonşu rayonlarının
toponimlər lüğəti, 5-ci cild, Yerevan Universitetinin nəşriyyatı, Yerevan, 2001-ci il, s. 28.
[2] Qevond Alişan, Sisakan, Venesiya, 1893-cü il, s. 341.
[3] Kənd Naxicevanın Qoxtn vilayətində.
[4] Yervand Lalayan, Naxicevan vilayəti, 1-ci hissə, Qoxtn və ya Ordubad rayonu, “Etnoqrafik
jurnal”, XI kitab, 1904-cü il, s. 316.
[5] Eyni yerdə.
[6] Eynisinin s. 265-266.
[7] Tanakert kəndinin xatirə kitabı, Tiflis, “Elektraşarj” mətbəəsi, nümunə: N. Ağaneyants, Konstantinopoldan, 7, 1907-ci il.
[8] Yervand Lalayan, Naxicevan vilayəti, 1-ci hissə, Qoxtn və ya Ordubad rayonu, “Etnoqrafik jurnal”, XI kitab, 1904-cü il, s. 172-173.