2025
2025
2025-07-31
Mtsgun Ermənistan krallığının Vaspurakanın Qoxtn vilayətinin ermənilərin yaşadığı kəndlərindən biri idi. Yuxarıdakı həm də Mzkun, Mizkunts daşt (tarla), Mskn adları ilə tanınır.
Bu erməni yaşayış məntəqəsi barədə tarixi mənbələrdə pərakəndə məlumatlar qorunub saxlanılmışdır. Mənbələrə görə, Qoxtnın bu kəndi Tsğna dərəsində yerləşmişdir-eyni adlı kənddən təxminən 3-4 km cənubda, yüksək bir yerdə.
Kənd yerində aparılan tədqiqatlar zamanı məlum oldu ki, bu, 160-a yaxın evlik əhalini yerləşdirməyə qadir olan orta ölçülü yaşayış məntəqəsidir.
Qəbiristanlıqdakı qəbir daşları və digər arxeoloji məlumatlar Mtsgunun orta əsrlərdə kifayət qədər inkişaf etmiş yaşayış məntəqəsi olduğunu göstərir.
Kənd yerinin xarabalıqları arasında “Mizkunts monastırı”[1] adlanan Surb (Müqəddəs) Stepanos ziyarətgahı 2005-ci ilə qədər hələ də dayanırdı, yuxarıdakının tikintisi 12-13-cü əsrlərə aid edilir. 17-ci əsrin erməni mədəniyyətinin gğrkəmli xadimi yepiskop Tovma Vanandetsinin bildirdiyinə görə, Qoxtn və ətraf vilayətlərdən zəvvarlar bu kilsəni tez-tez ziyarət edirdilər. Yepiskopun qorunan ifadəsinə görə[2].
“Gəldilər, çatdılar arzulanan Qoxtn vilayətinə:
Surb (Müqəddəs) Stepanos kilsəsinə
Hansı ki, başqa cür Mtsgun adlandırıblar,
Və sevinclə onu doldurdular”.
17-ci əsrin erməni səyyahı Aqulisli Zəkəriyyə yazır ki, 1664-cü ilin may ayının 19-da Mtsgunun Surb (Müqəddəs) Stepanos monastırında olmuşdur.
“May ayının 19-da mən-Zəkəriyyə, bu gün Mtsgunda Hambardzum bayramını qeyd etdim, çünki ora kütlə ilə ziyarətə getmişdik[3]”.
Gevond Alişanın verdiyi məlumatına görə, 18-ci əsrdə-1730-cu illərdə Qədim Cuğaya (Culfa) gedərkən bu monastırı Abraham Kretatsi katolikos da ziyarət etmişdir və onu “Mizkunts monastırı”[4] adı ilə yad etmişdir, Mesrop arxyepiskop Smbatyants isə bu monastırı “Mets Gunoy” (Böyük Gunoy) monastırı adlandırmışdır.
Kilsə bir neçə dəfə yenidən qurulmuşdur. Tikintinin bünövrəsinin araşdırmasından məlum olur ki, əvvəlki tikili 11-12-ci əsrlərdə inşa edilmişdir.
Kilsə sonuncu dəfə 1895-ci ildə Tsğna xalqının ianələri ilə təmir edilib, bu barədə kilsənin şimal girişinin üzərində litoqrafiya həkk olunub[5].
“Surb (Müqəddəs) Stepanos monastırı 1895-ci ildə Griqor Movsisyantsın və Hayrapet Stepanyantsın nəzarəti ilə Tsğna əhalisinin ianələri ilə təmir edilmişdir”.
Kilsənin şimal və cənub fasadlarından iki girişi olub. Kilsənin şimal, cənub və qərb fasadlarında epiqrafik yazılar qorunub saxlanılmışdır. Freskaların təhrif olunmuş fraqmentləri 19-cu əsrdən günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Heç bir heykəltəraşlıq və dekorativ oymalar qorunub saxlanılmamışdır. Kilsənin şimal və qərb fasadlarında 11-17-ci əsrlərə aid 9 bədii oyma xaçkar yerləşdirilmişdir, onlardan yeddisinin üzərindəki kitabələr silinmiş və zədələnmiş vəziyyətdə olmuşdur.
Həm də 15-ci əsrin 50-80-ci illərinə aid, burada köçürülmüş bir İncil də qorunub saxlanılmışdır.
18-ci əsrin ortalarından etibarən kənd tədricən tərk edilərək 19-cu əsrdə xarabalığa çevrilmişdir.
Hazırda Naxicevan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunda yerləşən bu qədim erməni kəndindən yalnız cüzi izlər qalıb.
Ədəbiyyat
Qevond Alişan, Sisakan, Venesiya, 1893.
Aqulisli Zəkəriyyə gündəliyi, Yerevan, 1938-ci il.
Yervand Lalayan, Naxicevan vilayəti, 1-ci hissə, Qoxtn və ya Ordubad rayonu, “Etnoqrafik jurnal”, XI kitab, 1904.
Ayvazyan A., Naxicevan tarix və memarlıq abidələri. Yerevan, 1978.
Ayvazyan A. Tsğnanın memarlıq abidələri, “Eçmiadzin” jurnalı, 1979, davamı “Eçmiadzin” jurnalının 1978-ci ilin C sayından.
Ayvazyan A., Naxicevan MSSR-in erməni abidələri. Toplu siyahı. Yerevan, 1986.
Ayvazyan A., Naxicevanın abidələri və ikonoqrafiyası, Yerevan, 1987.
Naxicevan: xəritə kitabı, Erməni Memarlığının Tədqiqi Fondu, Yerevan, 2012.
T.X. Hakopyan, St.T. Melik-Baxşyan, H.X. Barseğyan, Ermənistan və qonşu rayonlarının toponimlər lüğəti, 3-cü cild, Yerevan Universitetinin nəşriyyatı, Yerevan, 1991.
[1] Yervand Lalayan, Naxicevan vilayəti, 1-ci hissə, Qoxtn və ya Ordubad rayonu, “Etnoqrafik
jurnal”, XI kitab, 1904, s. 322.
[2] Qevond Alişan, Sisakan, Venesiya, 1893, s. 343.
[3] Aqulisli Zəkəriyyə gündəliyi, Yerevan, 1938-ci il, s. 63.
[4] Qevond Alişan, Sisakan, Venesiya, 1893, s. 343.
[5] Ayvazyan A., Naxicevanın abidələri və ikonoqrafiyası, Yerevan, 1987-ci il, s. 43.