2025
2025
Atropatena (Qədim fars- Āturpatkān, orta fars- Āturpātākān, klassik fars dilində Āḏarbāijān və Āḏarbāigān, assur dilində՝ Aδorbāiγān, ərəb dilində آذربایجان, və bunun türkləşdirilmiş variantı-Azerbaijan), indiki İranın şimal-qərbində yerləşən tarixi regiondur.
Hazırda həmin region İranın Şərqi, Qərbi Atropatena (fars dilində Azarbāijān-e Sharqī, Azarbāijān-e Gharbī) və Ərdəbil vilayətlərinə uyğun gəlir. Atropatena toponimi Atropat hökmdarının adından yaranmışdır. Qədim zamanlardan ərəb istilasına qədər bu region əvvəl Sasanilərin, sonra Xilafətin hakimiyyəti altında olan siyasi vahid idi.
Lakin, ərazinin mərkəzi Urmiya gölünün şərqində yerləşən dağlı ölkəsidir, qədim Gandzak şəhəri ilə, yuxarıdakı indiki İranın Qərbi Azərbaycan vilayətinin Təxti Süleyman şəhərinə uyğun gəlir. Ərəblərin işğalı zamanı Atropatenanın paytaxtı Ərdəbil idi, yuxarıdakını erməni tarixçisi Qevond “Artavet” adlandırır[1]. Sonradan əsas mərkəzi Təbriz şəhəri (erməni mənbələrində Davrej) oldu.
Atropatenana, sonradan isə dəyişdirilmiş Azərbaycan toponiminə 20-ci əsrin əvvəllərindən digər bir tarix gözləyirdir. 1918-ci il may 26-da elan edilmiş “Şərqi Qafqaz Müsəlman Respublikası” daha sonra “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti” adlandırılıb. Keçmiş iran xanlıqları Bakı, Şirvan, Gəncə, Talış, Dərbənd və Quba daxil olmaqla bu yeni formasiyaya daxil edilmişdir. Bu xanlıqlar Gülüstan (1813-cü il) və Türkmənçay (1812-ci il) müqavilələri ilə Rusiyaya qoşulublar. 1920-1921-ci illər ərzində region sovetləşdi və Sovet Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan Transfederasiya daxilində 1922-ci ildə SSRİ-a qoşulub. 1936-cı ildə Cənubi Qafqaz respublikaları SSRİ-ın daxilində ayrıca ittifaq respublikaları kimi daxil edildi. 1937-ci ildə Sovet Azərbaycanın konstitusiyasında həmin ölkənin rəsmi dilinin adı da təsbit edildi-“Azərbaycan dili”, yəni Azərbaycanın dili anlamına gəlir, lakin günümüzə qədər peşəkar ədəbiyyatda azəri forması da istifadə olunur (Azeri brill.com), yuxarıdakı iran azəri “atropatena, Atropatenaya aid olan” sifət mənalı linqvistik türkləşmiş formasıdır. “Azəri” Azərbaycanda təkcə linqvistik deyil, həm də tayfa adı funksiyası almışdır.
Əlbəttə ki, 20-ci əsrdə həm inzibati vahidi üçün Azərbaycan adının qəbulu, həm də dil üçün azəri adının istifadəsinin siyasi alt mətni var idi, bunun əsasında Atropatenanın və Atropatenalıların tarixini və mədəniyyətini mənimsəmə, “azərbaycan” süni mədəni kimlik yaratma məqsədi durur. Qeyd etməyə dəyər ki, iranlı araştırmaçılar Arazın şimalında eyniadlı inzibati vahidinin yaratmasına, azəri dil və tayfa adının istifadəsinə istinad edərək akademik və populyar ədəbiyyatda tənqid ediblər, bunlar uzağa gedən ekspansionizm addımlar hesab ediblər.
Bu gün Atropatenada iran ləhcələrinin yanında türkdilliliyin yer tapmasına baxmayaraq Atropatena qədim zamanlardan həmişə iran mədəniyyətinin daşıyıcısı və iran dilinin mərkəzi olan, olmağa davam edən ərazilərindəndir. Arazın şimalındakı Arran və Şirvan regionlarına gəlincə, tədqiqatçılar bəzən bu iki bölgələrdə türdilliliyin yayılma proseslərini birləşdirirlər, lakin Atropatenada, Arranda və Şirvanda həmin proses müxtəlif şəkildə və sürətlə baş verib. Türkdilliliyin yayılması haqqında bəhs edincə qeyd etməyə dəyər ki, köçərilərin məskunlaşdığı yerlərində və şəhər mərkəzlərində yeni dilin türk dilinin yayılması fərqli şəkildə baş verib, birincidə sürətlə, ikinci də də böyük müqavimətlə qarşılaşaraq ikidillilik, bəzən isə üçdillilik mərhələlərindən keçib.
Ümumiyyətlə, araşdırmalar göstərirlər ki, İran Səfəvi dövlətinin çöküşünə qədər Atropatenanın və Arranın türkləşməsi başa çatdıqdan uzaqdır, bu günə qədər də bu proses tam deyil.
Üstəlik, Atropatenada təkcə dil dəyişikliyi ilə üzləşirik. mədəni baxımında o tamamilə İrana xasdır. Xüsusilə həmin ərazilərdə güyə türkləşməsi Səlcuq və ya monqollar hakimiyyəti dövrünün sonlarında başa çatdığı haqqındakı fərziyyəsi tənqidə tab gətirmir.
İslamdan əvvəlki Atropatena zərdüştiliyin mərkəzlərindən biri idi.
Burada Təxti Süleymanıda, bu günə qədər Azərgoşnasp (Azargoshnasp) adlandırılan əsas od məbədilərindən biri qorunub saxlanılır. Sasani hökumətinin nəhayət bir hissəsi olduqdan sonra, müstəqil və ya yarı müstəqil olaraq, həmin region həmişə irandilliliyin mərkəzlərindən biri idi.
İslamdan sonrakı dövrünün Atropatenanın və Arranın İran mədəniyyətini və irandilliliyi haqqında ilk məlumatlar ərəb coğrafiyaçılarına aiddir. Onlardan bir neçəsini indi təqdim edəcəyik. Əvvəlcə 8-ci əsr ərəbdilli fars salnaməçi İbn əl-Müqəffadan sitat gətirək (759-cu il). Pəhləvi (söz orta iran ləhcələrindən gedir) Atropatenanın dili də olduğu haqqında qeyd. Həmin dildə İsfahan, Rəy, Həmədan, Nəhavəndi, Atropatenanı[2] əhatə edən ərazilərində danışırdılar.
10-cu əsrin müəllifi İbn İstəxri (957-ci il) yazır ki, “Azərbaycanda” Arranda fars (al-faresiya) və ərəb dilində danışırlar”. Müəllif daha da qeyd edir ki, “Dəbil/Dvin şəhərinin ətrafındakı ərazi istisna olmaqla, həmin şəhərində erməni dilində danışırlar, Bərdə ölkəsində isə Arran[3] dilində”.
10-cu əsrin digər bir müəllifi Al Muqqadas Atropatenanı və Arranı geozonaların bölünməsinin 8-ci hissəsi kimi hesab edir. O qeyd edir. “8-ci zonasının dilləri irana xasdır”[4]. Məşhur tədqiqatçı K.E. Bosvortun qeyd etdiyi kimi. “Arazın şimalında uzun müddət Arranın aydın, güman ki, iran sözü qorunub saxlanmışdır, yuxarıdakını İbn Hövqəl al-Raniya adlandırıb”. İbn Hövqəl eləcə də “al-azariya” iran dilini[5] qeyd edib.
Ərəb tarixçisi Əl Məsudi (956-cı il) yazır ki, Mahat dağları və Atropatena, Arran, Kapağakn, Dərbənd, Rəy, Təbəristan, Maskat, Şabran, Qorqan, Abarşahrı, Nişapur, Herat, Marv, Xorasan ostanının digər yerləri, Sistan, Kirman, Fars, Əhvaz...farsların məskunlaşdığı sərhədləridir, bütün bu torpaqlar bir zamanlar bir krallıq idi. Bir hökmdar və bir dilli ilə...dil tədricən dəyişsə də...yenə də dil birdir, çünki hərflar eyni şəkildə yazılır və istifadə olunur. Beləliklə, pahlavi, dari, azəri dillər fərqli dillərdir, lakin hamısı da fars dilidir[6]. Yəni Məsudi 10-cu əsrdə Arranda və Azərbaycanda və ya Atropatenada sadəcə iran varığı haqqında bildirir, yerli iran dilinin adını “azəri” dilini sitat gətirərək qeyd edir ki, Arranda, Dərbənddə əhali fars, yəni iran dillərində danışır.
“Macma al-ansab” kitabında Samani tərəfindən yazılmış tarixi (12-ci əsr), Abu Zakarya Xatib Tabriz (1109-cu il) və onun müəllimi Əbüləla əl-Məərri haqqındadır, bu 12-ci əsrdə Atropatenanın iran dilinin mövcud olduğu haqqında daha bir qeyd idi. Buna görə, Atropatenada anadan olmuş Xatib Təbrizi Məərrət, ən-Nömanda (Suriya) öz müəllimi Əbüləla əl-Məərrinin yanında oxuyan Xatib Təbrizi, orada dua etmək üçün məscidə girən və azari dilində danışan öz həmvətənlərindən biri ilə qarşılaşır. Müəllimin icazəsi ilə Xatib Təbrizli öz həmvətənli ilə azəri dilində danışmağa başlayır[7].
Nasir Xosrovun səyahət materiallarında (11-ci əsr) azəri və ya Atropatenalı şair Qətran Təbrizi ilə görüş haqqındakı qeydlər Atropatenanın yerli iran dili haqqında daha bir sübutdur. Nasir Xosrovun Qətran adlı şairi ilə görüşü təqribən 1059-cu ildə Təbrizdə baş verib. “gözəl şeir yazırdı, lakin fars dilini yaxşı bilmirdi. Yanıma gəldi. Mancikin və Dağiğin[8] şeir toplularını gətirdi. Mənim üçün oxudu və aydın olmayan sözlərin mənalarını soruşdu. Ona izah etdim, bunları yazdı, sonunda şeirlərini mənə oxudu[9]”. Nasir Xosrovun iddiası ki, Qətran türk dilini yaxşı bilmirdi, onun yerli azəri ləhcəsinin daşıyıcısı olaraq Xorasan klassik fars dilini çox yaxşı bilmədiyini göstərir. Ona görə də kömək üçün Nasir Xosrova müraciət edib.
Atropatenanın İrana xas olduğu haqqında orta əsr mənbə qeydləri 11-ci əsrdə türk elementinin bu regiona hələ də daxil olmadığı haqqında mühüm materialdır. Eləcə də qeyd edək ki, məhz həmin dövürdən fars ədəbiyyatının, farsdilli sivilizasiyanın, iran mədəniyyətinin yayılma, möhkəmləndirmə və inkişafının yeni bir mərhələsi başlayır. Sadəcə Səfəvi hakimiyyətindən sonra, İran mədəniyyətinin və dilinin yayılması ilə paralel olaraq Atropatenada türk-oğuz dili yayılmağa başlayır
[1] Qevond, Tarix, tərcümə, ön sözü və qeydlər Aram Ter-Qevondyana aid, redaktor S. S. Arevşatyan, “Sovet yazıçısı” nəşriyyatı, Yerevan, 1982-ci il, səhifə 87-88.
[2] Ebn al-Nadīm, Fehrest, v. 1, 2009, 1/1։ 32
[3] Zukā Yahya, Zabān-e āzarī”, in: Jestārhāyī darbāre-ye zabān-e mardom-e Āzarbāygān, Mahmud Afshār,
Tehran, 1923։ 5․
[4] Moqaddasī, Aḥsan al-taqāsīm, Tehran, 1982։ 259․
[5] Bosworth C. E., Azerbaijan iv. Islamic History to 1941, in: EI, Vol. III, Fasc. 2-3։ 225․
[6] Mas‘ūdī, Kitāb al-tanbīh wa al-ishrāf, Tehran, 1894։ 78․
[7] Zukā Yahya, Zabān-e āzarī”, in: Jestārhāyī darbāre-ye zabān-e mardom-e Āzarbāygān, Mahmud Afshār,
Tehran, 1923։ 6․
[8] 9-10-cu əsrlərin İranlı şairləri.
[9] Khosraw Nāser, Book of travels, translation, introduction and annotation by W. M. Thackston. New York:
Persian Heritage Series N 36, 1986։ 6․