Աղվանքի և Արցախի եկեղեցիները. պատմական իրողություններ և փաստեր

Հայկական և աղվանական եկեղեցիների նմանության և տարբերության մասին «Գեղարդ» հիմնադրամը զրուցել է պատմական գիտությունների թեկնածու Վահե Թորոսյանի հետ։ Վերջինիս դիտարկմամբ՝ պատմական աղբյուրները վկայում են, որ մինչև 5-րդ դարը Ուտիքն ու Արցախը եղել են Մեծ Հայքի մաս, սակայն Սասանյան Պարսկաստանի վարչական փոփոխությունների արդյունքում դրանք ներառվել են Աղվանից մարզպանության կազմում։ Չնայած այդ փոփոխությանը՝ եկեղեցական կառույցները մնացել են Հայոց եկեղեցու նվիրապետական համակարգի մասը․ ծեսերն իրականացվել են հայերեն, իսկ Աղվանից եկեղեցու առաջնորդները ձեռնադրվել են Հայոց կաթողիկոսի կողմից։ 7-րդ դարից վրաց եկեղեցին փորձել է ազդել Աղվանից եկեղեցու վրա, սակայն վերջինս պահպանել է իր կապը հայկական եկեղեցու հետ։ 19-րդ դարում Աղվանից կաթողիկոսությունը վերածվել է Ղարաբաղի թեմի, այնուհետև՝ Արցախի։

-Պարո՛ն Թորոսյան, վերջին շրջանում աղվանական եկեղեցիների ու, առհասարակ, Աղվանքի մասին խոսույթը մեր հասարակության լայն շրջանակներում ևս քննարկման առարկա դարձավ։ Մինչ այդ՝ թեման քննարկում էին մասնագիտական շրջանակներում, սակայն Ադրբեջանի կողմից եղան հայտարարություններ, թե Արցախը, Արցախի եկեղեցիները, Արցախի մշակույթն աղվանական են և, հետևաբար, պատկանում են ադրբեջանցիներին։ Այսօր շատ լավ առիթ է, որպեսզի խոսենք աղվանական, Արցախի հայկական եկեղեցիների, նրանց նմանության և տարբերության մասին, բայց մինչ բուն հարցին անդրադառնալը՝ ուզում եմ նախ պարզաբանենք՝ ինչ է նշանակում Բուն Աղվանք, և ինչը՝ Աղվանք, որտե՞ղ է Աղվանքի և Բուն Աղվանքի սահմանագիծը։ Այսինքն՝ ինչպե՞ս ենք տարանջատում Աղվանքը Արցախից, և ե՞րբ Ուտիք և Արցախ գավառները միացան Աղվանքին:

-Ինչպես օտար, այնպես էլ հայկական սկզբնաղբյուրները՝ կլինեն անտիկ շրջանի, թե՝ միջնադարի, վկայում են, որ Մեծ Հայքի և Բուն Աղվանքի սահմանը, այսինքն՝ Կուրի ձախափնյակում ընկած տարածքի սահմանն, անցել է հենց Կուր գետով։ Այդ մասին առաջինը վկայում են հենց օտար աղբյուրները՝ Ստրաբոնը, Պլինիոս Ավագը, նաև՝ վաղ միջնադարի հայկական աղբյուրները։ Դրանցից կարևորագույնն է «Աշխարհացույց»-ը, որն էլ հենց փաստում է, որ Մեծ Հայքի սահմանը եղել է Կուր գետը։ Այդ դեպքում հարց է առաջանում՝ ինչ կապ ունեն Արցախի և Ուտիքի եկեղեցիները Աղվանից եկեղեցու հետ։

Բանն այն է, որ 5-րդ դարի կեսերից, երբ Մեծ Հայքի Արշակունյաց թագավորությունն ու տարածաշրջանի մյուս երկրները՝ Վիրքն ու Աղվանքը, հայտնվեցին Սասանյան Պարսկաստանի տիրապետության տակ, տեղի ունեցավ վարչական ռեֆորմ՝ փոփոխություն, և ստեղծվեց մարզպանական համակարգ։ Ե՛վ Հայաստանը, և՛ Վիրքն ու Աղվանքը մտան այդ մարզպանական համակարգի մեջ, ձևավորվեցին հայոց, վրաց և աղվանական մարզպանությունները։ Այդ երեքից տարածքով ամենամեծը Մեծ Հայքի կամ Հայաստանի մարզպանությունն էր, և Սասանյան իշխանությունների վճռով նրա երեք գավառները հանձնվեցին Վիրքին և Աղվանքին։ Այսինքն՝ Գուգարքը հանձնվեց Վիրքին, իսկ Ուտիքն ու Արցախն անցան Աղվանից մարազպանությանը։

Այդ փոփոխությունից հետո Արցախում և Ուտիքում գտնվող հայկական եկեղեցիները հայտնվեցին Աղվանից եպիսկոպոսի կամ Աղվանից եկեղեցու ազդեցության տակ։ Շատ կարևոր է նշել, որ մինչ այդ անցումը՝ Արցախում և Ուտիքում արդեն մեկ ու կես դար կային հայկական եկեղեցիներ և միայն այդ փոփոխության ընթացքում անցան Աղվանից եկեղեցու ազդեցության տակ։ Դա է պատճառը, որ Աղվանից եկեղեցական ժողովին մասնակցում էին այդ տարածքները (նկատի ունի Արցախը և Ուտիքը) ներկայացնող հոգևորականները։ Այստեղ մեկ ուրիշ հարց կա․ ինչո՞ւ այդ ռեֆորմի դեմ Հայոց կաթողիկոսը չընդվզեց։ Բանն այն է, որ Աղվանից եկեղեցին Հայոց եկեղեցու միության մեջ էր և 4-րդ դարից սկիզբ դրված ավանդույթի համաձայն՝ Աղվանից եպիսկոպոսն իր ձեռնադրությունն ու իշխանության հաստատումը ստանում էր Հայոց կաթողիկոսից։ Եվ հետո շատ կարևոր էր 6-րդ դարի վերջին, 7-րդ դարի սկզբին տեղի ունեցած հայոց եկեղեցու նվիրապետական համակարգի հաջորդ փոփոխությունը, երբ Բյուզանդական կայսրությունը պահանջ ներկայացրեց՝ լրացնել նվիրապետական աստիճանակարգի 9 դասերը։ Եվ այդ ժամանակ, ըստ «Աղվանից աշխարհի պատմության» երկի, որն այս իրադարձությունների մասին վկայող ամենագլխավոր աղբյուրն է, փաստում է, որ Հայոց կաթողիկոսությունը լրացրեց այդ աստիճանակարգը․ վրաց եկեղեցու առաջնորդին տրվեց մետրոպոլիտության աստիճան, աղվանից եկեղեցու առաջնորդին՝ արքեպիսկոպոսի կամ կաթողիկոսի աստիճան։

Փաստորեն, Հայոց կաթողիկոսը դարձավ պատրիարք։ Նույն այդ աղբյուրի վկայությամբ՝ վրաց եկեղեցին բաժանվեց հայկական եկեղեցական միությունից՝ քաղկեդոնականությունն ընդունելով որպես պետական կրոն։ Ստացվում է՝ 7-րդ դարասկզբին վրաց և հայոց եկեղեցիները բաժանվեցին։ Վրաց կաթողիկոս Կյուրոնը, բյուզանդացիների դրդմամբ, փորձեց գերակայություն ստանալ Աղվանից եպիսկոպոսի նկատմամբ, և դրա դեմ ընդվզեցին Աղվանից եկեղեցու ներկայացուցիչներն՝ ասելով, որ իրենք ևս առաքելահաստատ են։

Եղիշե առաքյալին ներկայացրին որպես Հիսուս Քրիստոսի աշակերտ, որն իբր ավելի վաղ էր եկել Աղվանք ու եկեղեցի հիմնել, քան՝ Հայաստանում և, առհասարակ, Արևելքում։ Այսինքն՝ սա փորձ էր ավանդույթի ներկայացմամբ պայքարել ինքնուրույնության համար, բայց այդ ամենը տեղի չունեցավ, քանի որ փաստական հիմքերն ամուր չէին։ Աղվանից եկեղեցին մնաց հայոց եկեղեցու հետ միասնության մեջ և մեր նվիրապետական համակարգում։

- Այսինքն՝ եթե ավելի մատչելի բացատրենք, ապա Աղվանից եկեղեցին պատկանում էր Հայոց եկեղեցուն, ամբողջովին նույնն էր, նույն ծեսերն էր կատարում, ինչ հայոց եկեղեցին, հայոց եկեղեցու նվիրապետական համակարգի մաս էր։

- Իհարկե, մինչև այս իրադարձությունները՝ Աղվանից եկեղեցու առաջնորդանիստ կենտրոնը, նաև՝ քաղաքական իշխանության կենտրոնը, ձախ ափնյակից՝ Բուն Աղվանքից, տեղափոխվել էր Ուտիքի Պարտավ քաղաք՝ հայկական միջավայր, և հայոց մշակույթի ազդեցությունն ու տեղի եկեղեցական ավանդույթի ազդեցությունը շատ մեծ էր։ Ծեսն էլ, փաստորեն, իրականացվում էր հայերեն․ հայածես էին։ Այդ մասին բազմաթիվ վկայություններ կան, և Կիրակոս Գանձակեցին էլ այդ մասին շատ պարզ գրել է։ Մարզպանական համակարգը հավերժ չէր․ այն վերացավ արաբական տիրապետության շրջանում։

Իսկ ինչո՞ւ հարց չդրվեց այդ տարածքի եկեղեցիները վերադարձնել Հայոց եկեղեցուն, որովհետև իմաստ չուներ, քանի որ Հայոց եկեղեցու նվիրապետության համակարգի մաս էին։ Սա շատ կարևոր է, որովհետև ծեսը հայերեն էր, հայկական միջավայրում էր։ Նաև պիտի նկատի ունենալ հետևյալը՝ արդեն 19 -րդ դարում այդ նույն Աղվանից կամ Գանձասարի կաթողիկոսությունը դարձավ մետրոպոլիտություն, 1836 թվականի կանոնադրությամբ՝ դարձավ Ղարաբաղի թեմ և հետագայում վերածվեց Արցախի թեմի։

-Ըստ տրամաբանության՝ ստացվում է՝ աղվանական եկեղեցի չկա․ եթե ծեսերը կատարում են հայկական եկեղեցիների ծեսերին համահունչ, եթե նույն ծեսերի լեզուն հայերենն է, ապա ո՞րն է տարբերությունը։

- Հայկական եկեղեցու նվիրապետական մաս էր․․․ Այստեղ կարևոր բան պետք է տարանջատենք՝ մինչ մարզպանական շրջանը և դրանից հետո։ Մինչ մարզպանական շրջանը՝ եկեղեցական կառավարման կենտրոնները Կուրի ձախափնյակում էին՝ Բուն Աղվանքում, այնտեղ, որտեղ ապրում էին տեղի ժողովուրդները՝ 26 ցեղերը, որոնք հաճախ լեզվական խնդիրների պատճառով իրար հետ դժվար էին հարաբերվում։ Հետո մարզպանական շրջանում դրանց միացան Ուտիքն ու Արցախը, և կենտրոնը տեղափոխվեց հայկական միջավայր, դարձավ մի տեսակ միացյալ եկեղեցի։ Բայց այդտեղ մենք պետք է տարանջատենք հետևյալը․ մենք գործ ունենք այդ միավորումից դեպի հայոց եկեղեցու նվիրապետական համակարգ անցնելու հետ, հետո՝ նաև Աղվանից կաթողիկոսության հետ։ Կաթողիկոսության մեջ էր նաև Բուն Աղվանքի տարածքը և, հետևաբար, հայալեզու ծեսերը տարածվեցին նաև Կուրի ձախափնյակում։

- Իսկ Սյունյաց եկեղեցին ինչպե՞ս էր իր առաքելությունն իրականացնում, ո՞ր տարածքների վրա ուներ ազդեցություն, և իրանական կողմից ի՞նչ փոխազդեցություն կար։

- «Սյունյաց եկեղեցի» եզրույթը մի կարճ ժամանակ է օգտագործվել և բովանդակային առումով շատ նման է այն փոփոխություններին, որոնք տեղի ունեցան մարզպանությունների ձևավորման ժամանակ։ Հիշում եք՝ ես ասացի, որ, երբ վարչական առումով միավորվում էր տարածքը, ապա եկեղեցին ընկնում էր այն կենտրոնի ազդեցության տակ, որին միացել էր։ Եթե օրինակ՝ Աղվանից եպիսկոպոսություն գոյություն չունենար, ապա Ուտիքի և Արցախի եկեղեցիները կլինեին ինքնուրույն միավորներ կամ կշարունակեին մնալ հայոց եկեղեցու ազդեցության տակ։ 6-րդ դարի երկրորդ կեսին ստացվեց այնպես, որ Սասանյանների վճռով Սյունիքը դուրս բերվեց հայոց մարզպանությունից և միավորվեց Ատրպատականի վարչական միավորին, բայց քանի որ այնտեղ չկար եկեղեցի, աղբյուրները հաճախ օգտագործում են Սյունյաց եկեղեցի արտահայտությունը, բայց դա չի նշանակում, որ նա առանձին եկեղեցի էր․ նա ուղղակի թեմ էր, որն այդ վարչական փոփոխության բերումով որոշ ժամանակով ինքնուրույնություն էր ձեռք բերել։ Բայց դրանից կարճ ժամանակ անց՝ Սյունյաց եկեղեցուն տրվեց մետրոպոլիտության աստիճանը, և Սյունյաց թեմը մետրոպոլիտության աստիճանով դարեր շարունակ պահպանեց իր կարգավիճակը։ Ազդեցությունը, բնականաբար, Սյունիքի տարածքում էր, բայց օրինակ՝ 13-րդ դարի երկրորդ կեսին Ստեփանոս Օրբելյանը գնաց Հռոմկլա, Ամենայն Հայոց կաթողիկոսից ստացավ մետրոպոլիտական աստիճան և, փաստորեն, Կաթողիկոսի փոխանորդն էր Հայաստանում։ Շատ կարևոր մի բան ասեմ՝ միջնադարում օգտագործված տերմիններն իրենց ժամանակի ընկալմամբ պետք է հասկանալ, այլ ոչ թե այսօրվա իմաստով։

Բաժանորդագրվեք մեր ալիքին Telegram-ում