Արցախահայերի ինքնությունն ու պատմական հիշողությունները

Արցախցիների ճակատագրի, նրանց ինքնության և պատմական հիշողությունների մասին «Գեղարդ» հիմնադրամը զրուցել է ազգագրագետ Մխիթար Գաբրիելյանի հետ։ Ըստ Մխիթար Գաբրիելյանի՝ Խորհրդային Միությունում, չնայած բացահայտ լարվածության բացակայությանը, ադրբեջանական իշխանություններն ակնհայտորեն աշխատում էին հայերին Արցախից դուրս մղելու ուղղությամբ, որը հետագայում հանգեցրեց բնակչության ժողովրդագրական կազմի փոփոխությանը։

-Պարո՛ն Գաբրիելյան, եկեք վերադառնանք Խորհրդային Միություն և հասկանանք՝ Խորհրդային Միության ժամանակ Արցախում ապրող հայերն ու ադրբեջանցիները միմյանց հետ ինչպիսի՞ հարաբերություններ ունեին։

-Իրականում այդ հարցը, որին մենք պարբերաբար փորձում ենք անդրադառնալ, մի քանի շերտ ունի։ Խորհրդային Միությունը, մեծ հաշվով, կայսրություն էր, ավտորիտար համակարգ էր և, բնականաբար, Արցախի հայ ազգաբնակչության և ադրբեջանցիների հարաբերություններն այնպիսին էին և այնքան էին, ինչքան թույլատրում էր Խորհրդային Միությունը։ Իսկ դա նշանակում էր, որ արտաքուստ բացահայտ լարվածություն չկար գոնե մինչև 1950-1960-ական թվականները։ Լարվածություն, եթե ժամանակ առ ժամանակ լինում էր, կոծկվում էր։ Այսինքն՝ Սովետական Միությունն ամեն ինչ անում էր, որպեսզի ազգային հողի, ազգային հարցի հետ կապված որևէ դրսևորում չլինի․ դա այն էր, ինչ մենք տեսնում ենք մակերևույթին։

Իրականությունն անհամեմատ ավելի ծանր էր, որովհետև իրականում մենք տեսնում ենք, որ Խորհրդային Ադրբեջանի իշխանությունները, քաղաքական ղեկավարությունը, տեղական դրածոներն իրենց հնարավորությունների սահմաններում անում էին ամեն ինչ՝ Արցախից հայությանը դուրս մղելու համար։ Եթե դուրսմղումը չէր ստացվում, ապա գոնե ժողովրդագրական պատկերը փոփոխելու համար (ինչը մենք տեսնում ենք, որովհետև ցավալիորեն ծերացման գործընթացները, բնակչության տեսակարար կշռի մեջ տարեցների ավելի բարձր տեսակարար կշիռը)։ Սրանք իրողություններ էին, որոնք բնորոշ էին ԼՂԻՄ-ին, և սրանք հետևանքն էին այն քաղաքականության, որը վարում էր Ադրբեջանը, որովհետև ԼՂԻՄ-ը, ըստ էության, պահպանվում էր որպես ագրարային, գյուղատնտեսական տարածք, որտեղ արդյունաբերությունը զարգանում էր շատ թույլ տեմպերով, որտեղ գրեթե չկային հզոր արդյունաբերական ձեռնարկություններ, և դա էլ էր նպատակային, որովհետև ակնհայտ է, որ դա նաև Խորհրդային Միության ընդհանուր տրամաբանությունն էր, որ եթե դուք երիտասարդին չեք տալիս արդյունաբերական ձեռնարկությունում աշխատելու, դրամական արտահայտությամբ եկամուտ ունենալու, քաղաքային միջավայրում կյանքն ազատ կազմակերպելու հնարավորություններ ԼՂԻՄ-ում, ինքը դա պետք է փորձի ստանալ ԼՂԻՄ-ից դուրս, դա կլինի Բաքուն, Սումգայիթը, Երևանը կամ որևէ այլ քաղաք։

Այսինքն՝ այդպես ամեն ինչ միանշանակ չէր, որովհետև արդեն 1921-1923 թվականներից՝ ԼՂԻՄ-ի ստեղծումից հետո, այդ անընդհատ սողացող ագրեսիան դեպի Արցախի խորքը մենք ամեն քայլափոխի, ամեն ժամ, ամեն տարի տեսնում ենք ադրբեջանցիների հայտնվելով, այս կամ այն պատրվակով հողատարածքներ զավթելով, նոր բնակավայրեր հորինելով և այսպես շարունակ։ Այսինքն՝ մի օֆիցիալ մակարդակում համակարգ էր, որը տեղավորվում էր բազմազգ Խորհրդային Միության ժողովուրդների, եղբայրության համատեքստում, իսկ առօրեական հարթությունում՝ ամենօրյա հարաբերությունների մակարդակում, մենք արդեն գործ ունենք պատմական հիշողությամբ պայմանավորված, ջարդերի կոտորածների մասին հիշողությամբ պայմանավորված, հայ-թաթարական ավելի վաղ շրջանի լարված հիշողությամբ պայմանավորված դրսևորումների հետ, որոնք, բնականաբար, որևէ տեղ չէին կորել, ուղղակի այդ կայսրության ավտորիտար համակարգի պրեսի պայմաններում դարձել էին լատենտ (խմբ․՝ անտեսանելի, թաքուն)։

-Պարո՛ն Գաբրիելյան, հիշողությունները միշտ մեզ հե՞տ են, թե՞ պետք է փորփրել, որպեսզի դրանք արթնանան ու սկսեն գործել։

-Տեսեք, հիշողությունը միշտ կա, որովհետև եթե չլինի, ինչքան էլ փորփրես, չի արթնանալու։ Մայքլ Բիլլիգ անունով հեղինակ կա, մի շատ լավ աշխատություն ունի, որը կոչվում է Banal Nationalism, և նա այդտեղ պայմանական զանգի ձայնի օգնությամբ տարբեր պատմական էպիզոդներով ցույց է տալիս, թե ինչպես է տեղի ունենում այդ արթնացումը, որովհետև հիշողությունը միշտ կա, երևի թե ամենադժվարը հիշողությունը հանելն է, այն միշտ կա, որովհետև միջավայրը, տարածքը, սիմվոլը, նշանը, խաչը, խաչքարը, եկեղեցին, կիսավեր մատուռը, ձեր հավաքած բանջարի անունը, ձեր երեխայի անունը, ձեր գյուղի անունը, թաղամասի անունը, իրենք ստիպում են, օգնում են, պարտադրում են, որ այդ հիշողությունը միշտ լինի, որովհետև գյուղից գյուղ գնալիս դուք ինչ-որ էպիզոդ եք հիշում, ինչ-որ ձորի կողքով անցնելով՝ մեկ ուրիշ էպիզոդ եք հիշում, որի մասին գուցե պատմել են տասնյակ տարիներ առաջ։ Այլ խնդիր է, որ էլիտաները կամ դրանց տարբեր խմբեր կամ իրավիճակները նպաստում են նրան, որ հիշողությունների օգնությամբ տեղի է ունենում ինստիտուցիոնալիզացիա։

-Պարո՛ն Գաբրիելյան, հնարավո՞ր է արհեստականորեն ստեղծել ինչ-որ հիշողություն։

-Իհարկե, գործիքների օգնությամբ՝ կեղծ հիշողություն։ Դա այն է, ինչը մենք հիմա տեսնում ենք Ադրբեջանում։ Դա հորինված մի բան է, որը, սակայն, 3, 4, 5, 6-րդ սերնդի մոտ այլևս կարող է կասկածի տակ չդրվել։ Եթե մենք հաշվի ենք առնում նաև թե որքան ագրեսիվ է այսօրվա ադրբեջանական քաղաքական էլիտան և որքան հակահումանիստական է իր գործողություններում և վարքագծում, ապա գոնե ադրբեջանական միջավայրում այդ թույնի, ատելության, կեղծ պատմության, կեղծ օրակարգերի ներարկումը, թեկուզ և կարճ ժամանակի համար, բայց, այնուամենայնիվ, կարող է էֆեկտիվ և ազդեցիկ լինել։

-Պարո՛ն Գաբրիելյան, Խորհրդային շրջանում՝ և՛ Խորհրդային Հայաստանում, և՛ Խորրդային Ադրբեջանում, կային ադրբեջանական և հայկական գյուղեր, բայց Արցախի պարգայում մենք տեսնում ենք մի փոքր խառը պատկեր․ այսինքն՝ նույն բնակավայրում և՛ ադրբեջանցիներ, և՛ արցախցիներ էին ապրում։ Ինչո՞վ է սա պայմանավորված եղել։

-ԼՂԻՄ-ի դեպքում պատճառները տարբեր են։ Նախ՝ սկսենք նրանից, որ թյուրքալեզու տարրի էքսպանսիան Արցախում, որ հետո մի մասը դարձավ ԼՂԻՄ, սկսվել է շատ ավելի վաղ՝ մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը՝ 19-րդ դարից և այլն։ Ինչո՞ւ էր սկսվել, որովհետև այսօր ադրբեջանցի անունով հայտնի էթնոսը կամ այն կոմպոնենտները, որ մտան այդ էթնոսի մեջ, 19-րդ դարում իրենք դեռևս նստակյաց չէին, հիմնականում կամ մեծ մասամբ քոչվոր անասնապահներ էին, խաշնարածներ էին, որոնց հիմնական գործունեությունը վաղ գարնանից մինչև ուշ աշուն անասունը արածեցնելն էր։

Այդ ճանապարհներն անցնում էին հիմնականում Արցախի գյուղերի միջով, որոշները մնում էին։ Միջանկյալ թյուրքական, ադրբեջանական գյուղեր էին հիմնվում, որոշ դեպքերում ադրբեջանցիների հայտնվելը խորհրդային տարիներին բնորոշ իրողություն էր, երբ հովիվների ընտանիքներ էին հաստատվում այս կամ այն գյուղում, որոշ դեպքերում գործ ունեինք, ինչպես օրինակ՝ Հադրութի գյուղերից մեկ-երկուսում, ավանդույթի հետ։ Երբ ինքը՝ ավանդույթը, 2-3 հարյուր տարվա պատմություն կարող էր ունենալ լավագույն դեպքում, բայց օրինակ՝ այդտեղ էլ մեր գործընկերները՝ Լեռնիկը Հովհաննիսյան, Արցախի մեր մյուս ազգագրագետ գործընկերները, շատ հետաքրքիր ուսումնասիրություններ ունեն այն մասին, որ իրականում դրանց մեջ մեծ էր թյուրքացած հայերի տեսակարար կշիռը, այսինքն՝ Արցախն ինքն իր հայկական նկարագիրը տևական ժամանակ կարողացել է պահպանել։

-Պարո՛ն Գաբրիելյան, վերադառնալով 2020 թվականի պատերազմից հետո, երբ Արցախը շրջափակման մեջ էր, հոգեբանական ի՞նչ ազդեցություն ունեցավ այն արցախցիների վրա։ Այդ շրջափակված, բլոկադայի ենթարկված ժողովրդին, ավելի հե՞շտ էր էթնիկ զտման ենթարկել, իրենց տներից կտրել, թե՞ այստեղ այլ պրոցեսներ էին ընթանում։

-Ես կդժվարանամ քաղաքագիտական վերլուծություն անել, որովհետև դա իմ դաշտը չէ, ես դրա մասնագետը չեմ, բայց գոնե այնքանով, որքանով հասցրել եմ հետևել, վերջնական արդյունքներ հիմա չունենք, որովհետև մենք հիմա հետազոտական ծրագիր ենք ավարտում և հույս ունենք՝ վերջում գիրք կամ գրքույք հրատարակել, և բոլոր հարցադրումները հենց դրան են վերաբերում։

Զուտ մարդկային առումով՝ այդ շրջափակման ամիսների ընթացքում Արցախում եղել է այն ամենը, ինչ պետք է լինի արտակարգ իրավիճակում հայտված հանրույթի մոտ, այսինքն՝ այստեղ պետք չէ ինչ-որ արտակարգ, արտառոց բաներ փնտրել, խաբեբայություն էլ պետք է լինի, օգնություն, փոխօգնություն, հարգանքի արժանի վիճակ, պարսավանքի արժանի վիճակ էլ պետք է լինի, բայց դա բնական է, բայց մյուս կողմից էլ որոշակիորեն տարօրինակ է, որովհետև օրինակ այն ժամանակ, որ լսում էինք, մի քիչ դժվար էր հասկանալը, թե ինչու էր ստեփանակերտցին, ենթադրենք իր մի պուճուրիկ սենյակը Հադրութից կամ Շուշիից տեղահանվածին հանձնում 150-200 հազար դրամով, և քանի որ հեռվից մեղադրելը ավելի հեշտ է, գոնե որոշ այլ շրջանակներ ՝ քաղաքագիտական, պաշտոնական, պետական, ընդդիմադիր, այդ ամենը փորձում էին տեղափոխել և դիտարկել արցախցուն բնորոշ համատեքստում։

Հետո, երբ այդ նույնի ավելի այլանդակ դրսևորումները մենք տեսանք Երևանում, երբ որ մարդիկ, առանց տարրական բարոյականության, գոմերն էին մաքրում, վերանորոգում և վարձով հանձնում, հասկացանք, որ պետք է մտածենք, որ այդ երևույթն ավելի խորքային է, բայց մյուս կողմից՝ արտակարգ բոլոր իրավիճակներում մենք նմանատիպ դրսևորումների հանդիպում ենք։ Այսինքն՝ մարդը, խումբը, հանրույթը, ընտանիքը այդ արտակարգ իրավիճակներում՝ և՛ ամենալավ, և՛ ամենավատ իր հատկանիշները, բնութագրերը, որակներն ի ցույց է դնում, իրականում այդ ամենը շատ ցավալի է։

Ուղղակի ցանկացած մարդ, որ ապրում է առանց ապրումակցման, ինքը դադարում է human լինելուց, ինքը մարդ է կենսաբանական պարամետրերով, բայց երբ որ նայում ենք հումանիստական, մշակութային չափումները և այնտեղ այլանդակության, անբարոյականության, անարժեքության դոմինանտություն ենք տեսնում, հասկանում ենք, որ իրականում խնդիրներն անհամեմատ ավելի խորքային են։ Եվ պետք է փորձենք այդ ամենը հասկանալ, որովհետև, տեսեք, այսօր հազար բան կարելի է խոսել, բայց ինչու եմ ես ասում մենք չունենք տարրական ապրումակցում, մենք չունենք քաջություն արձանագրելու, որ այսօր ՀՀ-ում հայտնվել է մեր 120 հազար դժբախտ հայրենակից, և նույնիսկ, եթե նրանցից 5-7 տոկոսի կյանքը երևանյան միջավայրում չի փոխվել, եթե նրանք փաբերում են, գիշերային ակումբներում, եթե Հայաստանում տներ ունեն, որովհետև ժամանակին, ինչպես մեր քաղաքական էլիտան, նույնպես և Արցախի քաղաքական էլիտան, զբաղվում էր թալանով, դա չի նշանակում, որ մենք պետք է դադարենք տեսնել մնացած 110 հազարին, և դա չի նշանակում, որ մենք պետք է յուրաքանչյուրս նաև ինստիտուցիոնալ մակարդակում մեզանից դուրս դնենք այդ ամեն պատասխանատվությունը։

Ապրումակցման բացակայությունը՝ հույզերը կիսելու, տարրական հարգանք ունենալու, իրողությունների բացակայությունը մենակ զգայական հարթությունում չէ․ ի վերջո հասարակությունը, մշակույթները, համակարգերը՝ կլինի դա քաղաքական, կուսակցական, կրթական, նրանք գոյություն ունեն առաջին հերթին արժեքների վրա․ առանց արժեքների կուսակցությունը, կրթական համակարգը, հասարակությունը, կառավարման համակարգն ընդամենը պտտվող մի մեխանիզմ են։ Այստեղ բովանդակությունն է կարևոր, իսկ այդ բովանդակությունն արժեքի հիմքի վրա է ձևավորվում կամ կայացվում։

-Պարո՛ն Գաբրիելյան, Ձեր ասածի համատեքստում պետք է նշեմ, որ ժամանակին, երբ Արևմտյան Հայաստանից էին գալիս, գրեթե նույն արձագանքն է եղել Հայաստանում (խմբ․՝ խոսքն Արևելյան Հայաստանի մասին է) ապրող հայերի կողմից,․այսինքն՝ այս խնդիրը շատ ավելի հին է ու խորքային։

-Բոլոր տեղերում կա այդ խնդիրը, դա միայն մեզ մոտ չէ, բոլոր տեղերում, բոլոր հասարակություններում։ Հատկապես այն հասարակություններում, որոնցում հատվածականությունը, խմբայնությունը էթնիկ մակարդակում գոյություն ունի, չի կարող նման խնդիր ուղղակի չլինել։ Հարևան Վրաստանում այդպես ընդունեցին Աբխազիայի Գալիի շրջանից փախստականներին, հարևան Ադրբեջանում այդպես ընդունեցին Հայաստանից փախստականներին, ովքեր երկար ժամանակ խնդիր ունեին ինտեգրացիայի հետ կապված։

Դա այն վիճակն է, երբ դու, միևնույն է, որոշակի սահմանափակումներ, որոշակի դիստանցիա՝ սոցիալ-մշակութային, դնում ես, բայց այստեղ շատ կարևոր է, որ ինստիտուտները՝ լայն առումով, կարողանան օգնել, նպաստել, բերել նրան, որ դա չդառնա նորմ, այսինքն՝ այստեղ ամբողջ խնդիրը մեծ հաշվով հանգում է նրան, թե ինչի հետ գործ ունենք՝ օրինաչափությա՞ն, թե՞՝ բացառության։ Թե գործ ունենք բացառության հետ, ապա ժողովրդական ասացվածք կա՝ գյուղն առանց շուն չի լինում, դա ընդունելի է, եթե գործ ունենք օրինաչափության հետ, դա նշանակում է, որ պետք է փորձենք հասկանալ այդ խորքային խնդիրները՝ որտեղից են գալիս և ինչու։ Ենթադրենք՝ մեկ-երկու տասնամյակ մենք չենք կարողացել ու շարունակաբար չենք կարող հաղթահարել այդ խնդիրների գոնե մի հիմնական մասը․ ինչո՞ւ չենք կարողանում այդ խնդիրները լուծել, ինչու մենք այսօր խնդիր ձևակերպող և խնդիր լուծող ազգ, պետություն և հասարակություն չենք դարձել, դա էլ է հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների ամենաբարդ խնդիրներից և, միևնույն ժամանակ, ամենամեծ բացթողումներից մեկը։

Մենք միշտ մնացել ենք տարբեր մակարդակներում՝ ադրբեջանցու ասածին պատասխանողի դերում․ նա ասել է Ամարասը հայկական չէ, մենք սկսել ենք ապացուցել այն, ինչը ապացուցման կարիք չունի, և եթե նայեք նույնիսկ հայ-ադրբեջանական հարաբերությունները, կտեսնեք, որ գիտակցաբար, լավ կազմակերպված, բավականին խելոք կազմակերպված, տասնամյակներ շարունակ այդ թակարդները դրվել են, ու մենք անընդհատ գնացել ենք ինչ-որ բան ապացուցելու ետևից, երբ որ դա ապացուցելու կարիք չկա։ Հետո դա բերել է նրան, որ, ցավոք սրտի, որոշ տեսանկյունից դա ավելորդ պատմականություն է հաղորդել Արցախյան շարժմանը և արցախյան խնդրին՝ բովանդակային տեսանկյունից, որովհետև իրականում, եթե նայում ենք 1980-1990-ականների ձևակերպումները, Արցախյան շարժումը պատմության մասին չէ, այն ապրելու մասին է, և դրա հիմնավորումները այն հարթությունում են, որ մենք չունենք մեր քաղքացիական իրավունքներից օգտվելու հնարավորություն, որովհետև ադրբեջանական կողմը դրանք սահմանափակում է ոչ թե այն պատճառով որ մենք հանցագործ ենք, հակապետական գործունեություն ենք ծավալում, այլ այն պարզ պատճառով, որ մենք հայ ենք, այսինքն՝ Արցախյան շարժումն այդ մասին է, որ ես, հայ լինելով և իմ հայկականության մասին հարյուրավոր և հազարավոր վկայություններ ունենալով, ուզում եմ ունենալ այնպիսի իրավունքներ, հնարավորություններ, լեզվի, մշակույթի պահպանման այնպիսի դաշտ, ինչպիսին ունի հարևան ադրբեջանցին, վրացին, Քվեբեկում բնակվող ֆրանկախոս կանադացին։

Իրականում Արցախյան շարժումն այդ մասին է։ Պատմականությունն, այո՛, կարևոր է, որովհետև այս դեպքում նա նաև զսպումները, սահմանափակումները, խեղաթյուրումներն է օգնում բացատրել, բայց ինքը շարժում է ապրելու իրավունքի մասին և, քանի որ 20-21-րդ դարերի տրամաբանությունը՝ քաղաքական պրոցեսների, ցույց է տվել, որ ապրելու մասին բանաձևերը հասարակությունները կարողանում են ավելի հեշտ իրականացնել, եթե իրենք ունեն ինքնակազմակերպման հնարավորություն, պետություն, ինքնավարություն և այլն։ Արցախյան շարժումն այն մասին է, որ ինքնավարությունը ձևական է, որ ինքնավարությամբ ընձեռնված իմ հնարավորությունները ես չեմ կարողանում իրականացնել, և ես գտնում եմ, որ իմ ապրելու միակ հնարավորությունը անկախ պետություն ունենալն է՝ Ադրբեջանի կազմից դուրս, և նաև իմ ցանկությամբ։ Գոնե Խորհրդային Միության գոյության տարիներին, իրավաբանական տեսանկյունից, ես անխոցելի եմ, որովհետև Խորհրդային Միության սահմանադրությունն ինձ այդ իրավունքը տալիս էր, էլ չեմ խոսում այն մնացյալ կառույցների մասին, որ Ադրբեջանն իրեն հռչակել է Ադրբեջանի հանրապետության (խմբ․՝ նկատի ունի 1918-1920 թվականների Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը) ժառանգորդ, որ այս դեպքում ԼՂ-ի հետ կապված լիքը հարցադրումներ են դուրս գալիս։ Էլ չեմ խոսում այն մասին, որ այս վերջին ցեղասպանությունից կամ էթնիկ զտումից հետո, ի վերջո, որևէ մեկը չասաց, թե հարգարժանս, ու՞ր են այդ մարդիկ, ու՞ր են այդ 120 հազար մարդը, ու՞ր է այն ինքնավարության մակարդակը, որ ինքը ունեցել է Խորհրդային Ադրբեջանի կազմում, որն է այդ մարդկանց ձևը ապրելու։ Դա է խնդիրը, հասկանում եք, ինքը ապրելու մասին է։

Ո՞րն է Արցախի ֆենոմենը։ Արցախի ֆենոմենն այն է, որ այս կտորը (խմբ․՝ նկատի ունի Արցախը) մեր հայրենիքի՝ Հայկական լեռնաշխարհի այն բացառիկ կտորներից է, որտեղ հայկականությունը՝ որպես մշակույթ, որպես ինքնություն, որպես ապրելու բանաձև, որպես դիմակայունություն, որպես պետականություն, որպես պետականության ատրիբուտներ ստեղծելու մեխանիզմ, որպես առօրեականություն, որպես բարբառ, որի մեջ արխայիկան այնքան շատ է, որ մի բառի պոչը բռնելով՝ կարող ես գնալ, հասնել դրա գրաբարյան ակունքներին։ Ինքը բացառիկ է այն առումով, որ այստեղ մենք այդ անընդհատությունը տեսնում ենք, և քաղաքակրթական տեսանկյունից ենք մենք մնացել Ադրբեջանի կոկորդին, որովհետև քո այդ անընդհատության կողքին, քո քաղաքակրթական ներկայության կողքին, որը հիմնավորված է, փաստարկված, քարտեզագրված է հատվածականությունը, արհեստականությունը, կոնստրուկտների հորինված լինելը, ինքն ավելի ակնհայտ է դառնում։

Ես երբեք չեմ սիրում խոսել՝ թեկուզ որպես ազգագրագետ՝ այս կատեգորիաներով, բայց բոլոր դեպքերում, այդ մերը վերցնելու, յուրացնելու, ոչ միայն ոչնչացնելու այդ անընդհատ ձգտումը դա նաև բարդույթ է։ Երբ որ նայում ենք մանկության ազգագրությունը, երկու փոքր երեխա, որ իրար հետ խաղում են, միշտ այն համեմատաբար թույլի, չապահովվածի, խնդիրներ ունեցողի սոցիալականացման համար ավելի կարևոր է, ոչ թե այն, որ ինքն ունենա իր ընկեր Արամիկի ավտոյի նման ավտո, այլ ավելի կարևոր է այն, թե ինքն ինչպես անի, որ իր ընկեր Արամիկը ավտո չունենա, վերցնի ու ջարդի։

Գուցե մի քիչ կենցաղային է, բայց մեր հարաբերությունների բնույթն էլ է դա։ Այսինքն՝ ադրբեջանական կողմի տեսանկյունից ինքը միշտ այդ վիճակում է եղել, որովհետև նույնիսկ իսլամականը՝ ներկայիս ադրբեջանական տարածքում գոյություն ունեցած, որն ինքը տեսնում է, ինքն իրականում թյուրքական չէ շատ դեպքերում, դա պարսկական է, պարսկական մշակութային շերտն է, պարսկական մշակութային ազդեցությունն է ու միշտ այդ հարաբերություններում այդ ագրեսիվ յուրացումը՝ ինքնահաստատման, ինքնության կերտման, ինքնության կայացման տեսանկյունից, ավելի կարևոր բանաձև է դարձել, քան ստեղծելունը։ Ընդհանրապես, հոգեբանները՝ պատմության հոգեբանները, փիլիսոփաները, դա ցույց են տվել միշտ՝ այդ հանունի և ընդդեմի համատեքստում։ Միշտ, համենայն դեպս կա՛մ կարճաժամկետ, կա՛մ ագրեսիվ լուծումների համար, ընդդեմն ավելի արագ արդյունք ապահովող գործիք է։

Բաժանորդագրվեք մեր ալիքին Telegram-ում