2025
2025
-Պարո՛ն Թադևոսյան, Դուք ունեք պատերազմի մասնակիցների հետ արված հետազոտություններ․ ինչպիսի՞ն էին պատերազմի ընկալումները, երբ զինվորը կանգնած էր մի կողմից վախի, սարսափի, մյուս կողմից՝ հայրենիքը պաշտպանելու սահմանագծին։
-Գիտեք, իմ հետազոտությունը նվիրված է եղել պատերազմի նկարագրությանը մասնակիցների տեսանկյունից։ Երկու բառով ասեմ՝ ինչի ենք դա արել, որովհետև Ձեր հարցի պատասխանը կապված է այդ հարցի հետ։ Բոլորը խոսում են պատերազմի մասին, և շատ քիչ է լսվում հատկապես նրանց ձայնը, ովքեր մոտ են եղել, իրենց ամբողջ մարմնով, այդ սարսափներին, պատերազմին դեմ առ դեմ հանդիպել են։ Եվ այս հետազոտության նպատակը, քանի որ ես ինքս մշակութաբան-ազգագրագետ եմ, այսինքն՝ իմ մասնագիտությունը և իմ գիտությունը հենց մարդկանց տեսանկյունը ներկայացնելն է, մարդկանց տեսանկյունից խոսելն է, դրա համար ես մտածեցի, որ հետազոտություն անելը շատ կարևոր կլինի հատկապես այն փուլում, երբ պատերազմը նոր-նոր էր ավարտվել, որովհետև հետազոտությունը կատարվել է հենց պատերազմի անմիջապես հաջորդ օրվանից սկսած և՛ տարբեր զինվորականների, տարբեր խմբերի ներկայացուցիչների, և՛ տարբեր տարիքի, և՛ զորակոչային տարիքի երիտասարդ տղաների, և՛ կամավորականների, և՛ մոբիլիզացիոն ուժերի, և' նաև պայմանագրային զինծառայողների հետ։
Տարբեր են եղել նաև պատերազմի մասին տեսանկյունները, հետագայում՝ նաև պատերազմի նկարագրությունը և պատերազմին իրենց մասնակցության ձևը, հետագայում՝ նաև նույն հերոսականության և հայրենիքի ընկալումների փոփոխությունը, որովհետև պատերազմը բերել է շատ հետաքրքիր փոխարկումների։
Այստեղ ավելի շատ կցանկանամ մի քանի հիմնական բաղադրիչի վրա կանգ առնել․ կուզեի խոսել հատկապես պատերազմում 18-20 տարեկանների մասնակցության մասին, որովհետև նրանք շատ հետաքրքիր ձևով վախերի հաղթահարման մեխանիզմներ են ունեցել, իսկ պատերազմի մարդաբանությունը և, ընդհանրապես ռազմական մարդաբանությունն, առանձնացնում է վախի հաղթահարման 2 հիմնական մեխանիզմ, իսկ վախը պատերազմի ժամանակ շատ տարածված երևույթ է, և շատ բնական երևույթ է, և շատ հետաքրքիր է։
Եթե շատերը վախին նայում են որպես ոչ այդքան տղամարդկային մի բան կամ ամաչում են դրա մասին խոսել, ապա պատերազմի մասնակից տղաները շատ հանգիստ էին այդ մասին խոսում, և նրանք ասում էին, որ դա շատ բնական է, և չկա այնպիսի մարդ, որ չվախենա։ Բայց և շատ հետարքիր է, թե ինչպես է մարդ կարողանում հաղթահարել վախը, և այստեղ նրանք շատ տարբերվում էին նշածս մնացած երեք զինվորականների խմբերից։
Նախ՝ վախի հաղթահարման մեխանիզմները երկու տեսակ են՝ էքզիստենցիալ և պրոֆեսիոնալ։ Էքզիստենցիալը, երբ մարդն ունի ինչ-որ իմաստ, այդ պատերազմում իր մասնակցությունն իմաստավորված է, և նա, հանուն այդ իմաստի և գաղափարի, իր վախը բավականին նվազեցնում է։ Այդպիսի մեծ գաղափար կարող է լինել հայրենիքի պաշտպանությունը, ընկերոջ համար ինքնազոհաբար կռվելը․ այն միտքը, որ թիկունքում քո ընտանիքն է և այլն։
Իսկ մասնագիտական կամ պրոֆեսիոնալ մեխանիզմն այն է, թե ինչքանով է զինվորականը տիրապետում մարտի դաշտում պատերազմ վարելու հմտություններին, կռվելու հմտություններին։ Եվ պարզվում է, որ այս 18-20 տարեկան տղաներն ամենալավն են տիրապետում դրան, որովհետև իրենց մոտ թարմ է ամեն ինչ, նրանք հենց այդ ընթացքի մեջ են, տիրապետում են տարբեր զինատեսակների։ Բացի այդ՝ շատ կարևոր մի բան կա՝ խմբային պատկանելիության գործոնը, որը չեն ունեցել մեր մոբիլիզացիոն զորքերը, որովհետև իրենք չեն կարողացել որևէ խմբի անդամ դառնալ, կոլեկտիվի անդամ չեն եղել և չեն զգացել այդ խմբի առկայությունն իրենց թիկունքում, իսկ 18-20 տարեկան տղաներն արդեն հասցրել էին ընկերանալ, մեկը մյուսին վստահել են, և նրանք վստահ են եղել, որ իրենց թիկունքը պահող կա․ մարտական օպերացիայի ժամանակ ամեն մեկն իր ֆունկցիան կատարում է։
Բայց եղել են դեպքեր, երբ, օրինակ՝ որոշ մարտիկներ մարտական գործողությունը կատարելիս հասկացել են, որ մյուսներն իրենց տեղում չեն, և այդ անվստահությունը կոտրել է այդ մարտի ընթացքը։ Բայց նաև շատ հետաքրքիր բան է տեղի ունեցել այդ տարիքի տղաների մեջ․ շատերն են մեզ պատմել հետազոտության ժամանակ, որ իրենց մոտ փոխվել են մահվան մասին պատկերացումները։
Խնդիրն ինչումն է, որ 18-20 տարեկան տղաների կամ 22-23 տարեկան տղաների մոտ՝ այսինքն՝ երիտասարդ տարիքի մարդու համար, մահն իր համար չէ, մահը 60-ից ավել տարեկան մարդու համար է, և նա չի էլ պատկերացնում, որ մահն իրեն այդքան մոտ կարող է լինել։ Եվ այդ ինտենսիվ պատերազմի ժամանակ մահերը շատ էին, և նա տեսնում էր, որ մահն իրեն մոտեցել է, իր տարիքի տղաներին, իր մոտ փոխվել էր այդ մահվան միջակայքի ընկալումը, և սա բերել է շատ հետարքիր այլ փոփոխությունների՝ ընդհուպ մինչև հայրենիքի հանդեպ վերաբերմունքի, հայրենասիրության մասին պատկերացումների։
Օրինակ՝ տղաներից մեկը շատ պարզ բառերով ասում էր՝ ես առաջ գիտեի, թե հայրենասիրությունը շատ ոտանավորներ իմանալն է, պատմության այն թվերը, որոնք մեզ հպարտություն են պատճառում, դրանք իմանալն է, մարդկանց անուններն իմանալն է, բայց հիմա՝ պատերազմի ընթացքում, ես հասկացա, որ հայրենասիրությունը դա չէ, հայրենասիրությունը գործողություն է, ու եթե դու անում ես գործողությունը՝ ուղղված քո հայրենիքին, օրինակ՝ կռվի ժամանակ պաշտանությանը կամ խաղաղ ժամանակ իր հանդեպ հոգ տանելն ու խնամքով վերաբերվելը, ուրեմն՝ դու հայրենասեր ես։
Նա ասում էր, որ իր համար հայրենասիրության ձև է աղբը փողոցում չգցելը, որովհետև ես այնտեղ հասկացա այդ ամեն ինչից հետո․ ուղղակի պետք է սիրենք մեր երկիրը, հոգ տանենք, խնամքով վերաբերվենք։ Ուզում եմ ասել՝ շատ հետաքրքիր այսպիսի ընկալումների, փոփոխություների կարելի է հանդիպել և՛ հայրենասիրության վերաբերյալ, և՛ հերոսականության վերաբերյալ, և՛ դավաճանության վերաբերյալ։
-Պարո՛ն Թադևոսյան, պատերազմն ինքն իրենով չարիք է, բայց սա միակ կոլեկտիվ մարդասպանությունն է, որն, ըստ էության, արդարացվում է։ Հատկապես մեր տարածաշրջանում ժողովուրդները, կարծես թե, սիրում են պատերազմել, ինչի՞ հետ է դա կապված։
-Դե, ես չէի ասի, որ սիրում են պատերազմել։ Ժողովուրդները չեն սիրում պատերազմել, բայց պատերազմելը և այդ պատերազմի միջոցով հերոսական երևալը, հայրենասեր երևալը քաղաքական էլիտաների մեջ է բավականին տարածված։
-Խոսքս միայն Հայաստանի մասին չէ կամ Ադրբեջանի, առհասարակ, Մերձավոր Արևելքում, մեր տարածաշրջանում պատերազմները չեն դադարում․ օրինակ՝ Եվրոպայում պատերազմները եղան, ավարտվեցին, վերջացան․ այդ տարածաշրջանում այլևս չկան պատերազմներ, բայց․․․․
-Շատ հետաքրքիր հարց եք տալիս։ Գիտե՞ք՝ խնդիրն ինչումն է, առաջ Եվրոպայում էլ էր չէ՞ այդպես, մինչև 1930-1945 թվականները՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, դրանից հետո Եվրոպան վերանայեց իր արժեքները։ Խոսքը նրա մասին է, որ ընդհանրապես Եվրոպան, ընդհանրապես աշխարհի բոլոր ազգերն ու հասարակություններն, իրենք բոլորն ունեն արժեքներ, և աշխարհում բոլոր հասարակությունների հիմքում ընկած են տարբեր տեսակի արժեքներ։
Ամենահիմնարար արժեքները բազային արժեքներն են, հետո գալիս են կայուն արժեքները և հետո՝ փոփոխական արժեքները։ Բազային արժեքները մարդկության պատմության մեջ երկար ժամանակ եղել է խումբը։ 1940-ականների խայտառակ պատերազմից հետո Եվրոպայում բազային արժեքի հանդեպ մոտեցումները փոխվեցին, և առաջին անգամ շատ լուրջ քննարկումներ սկսեցին մարդու՝ որպես հասարակության բազային արժեք դիտարկելը․ ի՞նչ է սա նշանակում։
-Որ մարդը բարձրագույն արժեք է։
-Հա, մինչ դա, եթե խոսում ենք, որ Եվրոպայում սկիզբ առավ հումանիզմը, այսինքն՝ հումանիզմից է գալիս այդ մոտեցումը։ Եվրոպայում այնպես չէ, որ երկնքից ընկավ հանկարծ այդ գաղափարը․ այդ դիսկուրսը շատ խորը արմատներ ունի, բայց պատերազմն ի՞նչ արեց։ Պատերազմը մեծ թվով զոհերի բերեց։ Մի քանի տասնյակ միլիոն զոհեր եղան, և դա մեծ ցնցման առաջ կանգնեցրեց եվրոպական միտքը, առաջին հերթին՝ եվրոպական փիլիսոփայությունը, հասարակական միտքը, հումանիտար միտքը։
Սկսեցին քննարկել այդ բազային արժեքի խնդիրը, գրվեցին բավականին շատ հերազոտություններ սոցիալ-հոգեբանության, հասարակական փիլիսոփայության, սոցիալ-փիլիսոփայության ոլորտներում, և այդ դիսկուրսը բերեց նրան, որ բազային արժեքը մարդն է, եթե շատ պարզ ասենք, հասկանալի, մարդը պետք է գործիք լինի ազգի վերարտադրության համար, թե՞ ազգը նրա համար է, որպեսզի մարդը լավ ապրի։
Տեսեք, այս ամբողջ տարբերությունն ինչումն է․ Եվրոպան ավելի մեծ պատերազմների մեջ է եղել, քան՝ մենք։ Վերջին հաշվով համաշխարհային բոլոր պատերազմները եվրոպական երկրների նախաձեռնությամբ են եղել, բայց նրանք կարողացան հաղթահարել դա իրենց մեջ, և օրինակ՝ այնպիսի դարավոր ու իրար ատող, թշնամական պետություններ, ինչպիսին Գերմանիան և Ֆրանսիան էին, կարողացան նստել և խոսել իրար հետ։ Ինչու՞, որովհետև նրանք եկան բազային արժեքի շուրջ ընկալման փոփոխության․ մտածողություն փոխվեց։ Իսկ Ձեր նշած Մերձավոր Արևելքի և Կովկասի և հետխորհրդային հանրապետությունների հատվածում բազային արժեքը խումբն է, այսինքն՝ երբ որ մենք խոսում ենք արժեքներից, դրա տակ հասկանում ենք հիմնային արժեքներ, իսկ ազգը նույնպես խումբ է՝ էթնիկական տեսանկյունից ազգը։
Եվ տեսեք, Եվրոպան կարևորում է առաջին հերթին հենց քաղաքացիներից կազմած ազգը, ոչ թե էթնիկական պատկանելիության հիման վրա ծագումով պայմանավորված ազգը, չնայած դա նույնպես կարևոր է։ Բայց, երբ որ դուք նայում եք, տեսնում եք, օրինակ՝ ֆրանսիական մշակույթը․ ովքե՞ր են դրա ներկայացուցիչները։ Կարող ենք, օրինակ՝ մեծ թվով հայերի անուններ տալ, ովքեր ֆրանսիական մշակույթի և ֆրանսիական ազգի ներկայացուցիչներ են։
Ամենավառ դեմքը բոլորիս սիրած Շառլ Ազնավուրն է, բայց շատ-շատ հայտնի դեմքեր կան կինոյի ոլորտում, արվեստի ոլորտում, գեղարվեստի ոլորտում, գրականության ոլորտում․ նույն Վիլյամ Սարոյանը ամերիկյան ազգի ներկայացուցիչ է, չնայած հայերս սիրում ենք ասել, որ ամերիկյան ազգ գոյություն չունի, բայց դա մեր մեծամտությունից է գալիս։ Ամերիկյան ազգ, եթե գոյություն չունենար, Ամերիկան այսօր չէր լինի աշխարհում տիրապետող և գերհզոր կայսրություններից մեկը։ Դա նրա շնորհիվ է, որ նրանք կարողացան էլի դաժան պատերազմների միջոցով, ներքին քաղաքացիական կռիվներ հաղթահարելով՝ գալ այդ մարդու արժևորման խնդրին, և տեսեք նրանք ինչքան խտրականություններ են հաղթահարել՝ ազգային, ռասսայական, ինչի շնորհիվ այդ ազգերը կարողացան իրենց մեջ մշակել ներսում դիսկուրս վարելու մշակույթ։ Այսինքն՝ հարցեր քննարկելու մշակույթ։
-Պարո՛ն Թադևոսյան, Ձեր ասածի համատեքստում շատ հետաքրքիր մի դիտարկում անեմ՝ պատերազմից հետո մեր հասարակության մեջ սկսվել է ազգային ինքնագիտակցության փնտրտուք, որն էլ իր հերթին բերել է այս քաոսային իրավիճակին։ Այս առումով ունե՞ք դիտարկումներ։
-Նայեք, շատ կարևոր հարց եք բարձրացնում, որովհետև մեզ մոտ ինքնության վերաիմաստավորման խնդիր է առաջացել այս պատերազմից հետո։ Ըստ էության՝ մեզ մոտ ինքնության վերաիմաստավորման խնդիր առաջացավ, երբ որ Խորհրդային Միությունը փլուզվեց, երբ որ խորհրդային տիպի հանրապետությունից դարձանք անկախ հանրապետություն։ Բայց այնտեղ շատ հետաքրքիր բան տեղի ունեցավ։ Քանի որ մենք այն ժամանակ՝ հենց Խորհրդային Միության վերջին տարիներին, Ղարաբաղի ինքնության հարցն էինք բարձրացրել, մեր ամբողջ ինքնության դիսկուրսը կառուցվեց Արցախի խնդրի շուրջ, և շատ տարօրինակ կերպով մեր պետականության խնդիրը դուրս մնաց, երկրորդ պլան մղվեց, որովհետև պատերազմը, անկախության շրջանում, եղել է քաղաքական էլիտաների իշխանության գալու հիմնական միջոցը՝ պատերազմի թեման, Արցախի թեման։
Հիմա նայում ենք՝ ինչ տեղի ունեցավ 2020 թվականի պատերազմից հետո՝ ինքնության տեսանկյունից, ապա այդ հիմնական բաղադրիչը, որը դրված էր եղել ինքնության հիմքում, այսինքն՝ մեր պետության իմաստը նրանում էր, որ մենք պետք է պահեինք Արցախը։ Ու հանկարծ դու կորցնում ես այդ իմաստը․ հիմա դու ի՞նչ պետք է անես։ Կա՛մ պետք է փորձես այդ իմաստն անընդհատ, տարբեր ձևով ձևակերպես։ Բայց շատերը հասկանում են, որ այս պահին դա միգուցե և կարևոր բան է եղել՝ Արցախի խնդիրը պահպանելը, բայց ճիշտ չի եղել դնել պետականության ու ազգային ինքնության հիմքում, որովհետև չի կարող ազգի մի հատվածը դառնալ ամբողջ ազգի ինքնությունը կառուցող գործոն։ Ինքը կարող է դառնալ ազգի հոգատարության առարկա, բայց ազգն իր ինքնությունը պետք է կառուցի շատ ավելի խորքային թեմաների շուրջ։
Ու հիմա մենք, կորցնելով Արցախի թեման՝ որպես ինքնության առանցք, հիմա մենք այդ թեմաների փնտրտուքի շուրջ ենք։ Ժամանակակից բոլոր ազգերը որպես ազգ-պետություններ են կայացած և կարողանում են հաղթահարել ժամանակակից աշխարհի մարտահրավերները։ Հենց քաղաքացիական ազգերը, որոնք ազգի կառուցման հիմքում դնում են պետությունը և քաղաքացին, և այստեղ արժևորվում է անհատը, որովհետև պետության հիմքում կա մի արժեք, որը հենց իրավունքն է։
Ի՞նչ է նշանակում մարդու իրավունք։ Մենք դա համարում ենք ոչ հայկական, այլ՝ եվրոպական, ծիծաղով ենք մոտենում, բայց երբ որ դուք նայում եք, թե իր մեջ ինչ արժեք ունի մարդու իրավունքը, դուք կտեսնեք, որ այն առաջին հերթին ուղղված է մարդու սեփական ներուժը բացահայտելու և հետո իրացնելու իրավունքին։ Այսինքն՝ եթե մարդու իրավունքը դառնում է արժեք, արդեն առաջին պլան է գալիս շատ լավ կրթական համակարգ ունենալը, որովհետև ամեն մարդ իրավունք պետք է ունենա իր պոտենցիալը բացահայտելու, իսկ դա հնարավորություն է տալիս կրթական համակարգը։ Այսինքն՝ մենք այսօր այդպես չենք մոտենում, և տեսեք, մենք մեր մարդկային պոտենցիալը ինչ փնթի ու անխնամ ձևով ենք ռեալիզացնում։ Մեր հասարակությունն այս ամենին մատների արանքով է նայում, չի տեսնում՝ ինչ պոտենցիալ ունի զարգացման, և եթե դրան լուրջ մոտենա ու դա համարի կարևոր արժեք, կունենա թռիչքաձև զարգացում։
-Ու ինչպե՞ս կարող է մարդը համարվել ամենակարևոր ռեսուրսը։
-Այո՛, մենք այսօր ասում ենք՝ Ադրբեջանը և այլ պետություններ, որ մեզ դիտարկում են թշնամի և ուզում են, ըստ էության, նաև երազում են, որ մի օր կոչնչացնեն մեզ, հատկապես Թուրքիայի և Ադրբեջանի եղբայրության համատեքստում, որը մեզ համար չափազանց վտանգավոր եղբայրություն է։
Մենք ասում ենք, որ նրանք ունեն նավթ, իսկ մենք ունենք մարդ։ Ինչ-որ աբստրակտ, վերացական խոսում ենք․ գլուխգովանություն է մեզ մոտ, դատարկախոսություն է։ Եթե դու չես կարևորում քո երեխաների կրթությունը, իսկ մենք չենք կարևորում մեր երեխաների կրթությունը, որովհետև, եթե կարևորեինք, այս 30 տարվա մեջ մենք այնպիսի կրթական համակարգ կստեղծեինք, որ ամեն երեխայի մենք որպես գանձ կդիտարկեինք, որպես մեր պետության, հասարակության, ազգի զարգացման իրական հիմք կդիտարկեինք։ Բայց մենք այդպես չենք մոտենում, և մենք, ըստ էության, երբ որ այսօր այդ արժեքների փնտրտուքի, այդ ինքնության փնտրտուքի մասին ենք խոսում, մենք, իմ խորին համոզմամբ, պետք է հայացքներս ուղղենք այդ հարցերին, ուղղենք դեպի մարդը և հասկանանք, որ միգուցե այդ ինքնությունը պետք է կառուցենք՝ այդ բազային արժեքից գալով։ Իհարկե, կարևոր է մեր պատմությունը, անցյալից եկող մեր մշակութային ժառանգությունը․ դրանցից մենք փախչել չենք կարող, և դրանք կպած են մեզ։ Մենք դրանք չենք էլ կարող կորցնել։
-Եթե դու դրանք անտեսես, կստացվի ինքնախաբեությամբ ես զբաղվել երկար ժամանակ, այսինքն՝ դրանք պետք է պահպանել՝ հիմքում դնելով մարդու կարևոր գործոնը։
-Խնդիրը նրա մասին է, որ, երբ որ մենք խոսում ենք՝ թե՛ մարդը պետք է արժեք լինի, թե՛ խումբը, շատերին թվում է, որ մարդուն բազային արժեք համարելը մեզ հեռացնելու է մեր ազգային ժառանգությունից, իսկ ես կարծում եմ՝ հակառակը․ ինչքան մարդն ինքնագիտակից է, իսկ մարդը արժեք լինելը ի՞նչ է նշանակում՝ ստեղծել այնպիսի կրթական համակարգ, այնպիսի հասարակություն, որը ջանքեր չի խնայի, որպեսզի իր բոլոր անդամները լինեն ինքնագիտակից մարդիկ՝ զարգացած, կրթված, իրենց պոտենցիալը ռեալիզացնող մարդիկ։
Իսկ այդպիսի մարդիկ գիտե՞ք ինչքան մեծ կարևորություն են տալիս անցյալի արժեքներին։ Նրանք են հենց դառնում այդ անցյալի արժեքներն իմաստավորողները․ նախ, որովհետև անցյալի արժեքները դու կարող ես պահպանել, եթե դու դրան իմաստ ես տալիս, բայց եթե դու ընդամենը մեկն ես, որը որ դրան իմաստ է տալիս խմելու պահին՝ ինչ-որ դատարկամիտ կենաց ասելով, և իր չկառուցված, կիսատ բարդույթավորված ինքնությունը պատերին թողած ժառանգությամբ լրացնելով, դա չի նշանակում, որ դու քո ազգային արժեքը պահող ես․ դու ընդամենը ազգային արժեքը սպառող ես՝ քո բարդույթավորված էությունն ամբողջացնելու նպատակով։ Իսկ եթե դու ամբողջական ինքնություն ունես, կրթված ես, զարգացած ես, դու խնդիր չունես, բարդույթներդ նվազագույնի են հասցված, դու լրիվ ուրիշ ճանաչողականություն ես ցուցաբերում քո ազգային մշակույթին, քո անցյալից եկած ժառանգությանը և շատ ավելի մեծ խնամքով ես դրան վերաբերվում։
Հասարակ բան, գնացեք եվրոպական երկրներ․ ես շատ-շատ քաղաքներում եմ եղել, շատ-շատ երկրներում պտտվել եմ, շատ տեղեր եմ եղել, անցյալից մնացած նրանց հուշարձաններն եմ տեսել, դուք տեսեք, թե ինչպես են իրենց քաղաքները պահել, իրենց մշակութային ժառանգությունը փայփայում, իսկ մենք ինչպե՞ս ենք պահպանում. մենք շատ սպառողական վերաբերմունք ունենք մեր մշակութային ժառանգությանը, սարսափելի սպառողական վերաբերմունք․ դա գալիս է հենց այդ ինքնության մեջ եղած մեր խնդիրներից։ Մենք ունենք պրոբլեմային ինքնություն, և մեր ինքնությունը վերաիմաստավորելու այս փուլում շատ կարևոր է, որ հասկանանք՝ հիմքում ինչ արժեք ենք դնում։
-Պարո՛ն Թադևոսյան, իսկ ինչպիսի՞ն են արցախցիների ազգային ինքնագիտակցությունը ու Հայաստանում ապրող հայերի ինքնագիտակցությունը․ դրանք տարբե՞ր են, ունե՞ն հատման կետեր, թե՞ բոլորովին նույնն են։
-Գիտեք, այստեղ պետք է ասեմ, որ արցախցիները մեր ազգային միջավայրում բավականին աչքի ընկնող էթնիկական խումբ են։ Դե, մենք՝ որպես ազգ, էթնոս, ունենք տարբեր, լոկալ (խմբ․՝ տեղային) ինքնություններ։
Ժամանակին քանակական առումով շատ ավելի մեծ է եղել․ մենք ունեցել ենք վանեցիներ, վասպուրականցիներ, կարսեցիներ և այլն։ Հիմա էլ, երբ որ մի քիչ տարիքով մարդիկ խոսում են, նրանք շատ ավելի հղում են կատարում իրենց պապերի ծագմանը՝ Արևմտյան Հայաստանից ինչպես են եկել։ Արցախցիները մեր հայկական էթնոսի հատվածներից մեկն են, որոնք ունեն լոկալ ինքնություն, որովհետև պատմականորեն ստիպված էին ապրել այնպիսի միջավայրում, որ պետք էր իր արցախյան ինքնությունը շատ ավելի կարևորեր, որպեսզի կարողանար այդ ամենին դիմակայել։
Խորհրդային շրջանում, հետո հետխորհրդային շրջանում այդ անկախ պետական միավորը չճանաչված, բայց թեկուզ ինչ-որ առումով պայմանական, բայց, միևնույն է, ձևավորում էր և խորացնում էր այդ լոկալ ինքնությունը։ Դրա հետ միասին իրենք ունեն նաև շատ խորքային, համահայկական ինքնություն, ուղղակի հիմա՝ Արցախի հայաթափումից հետո, և էթնիկ զտմանը ուղղված սեպտեմբերյան ադրբեջանական օկուպացիայից հետո, արցախցիների (երբ որ մեր ազգաբնակչությունն ստիպված եղավ արտագաղթել Հայաստան) մոտ կա այդ անհանգստությունը՝ լոկալ ինքնության կորստի, իսկ Հայաստանում էլի ունենք լոկալ ինքնագիտակցություն ունեցող խմբեր՝ շիրակցիներ, գեղարքունիքցիներ, քյավառցիներ, լոռեցիներ, տավուշցիներ․ բոլորը լոկալ ինքնություն են։
Հիմա արցախցիներն ունեն այդ վախը, որ իրենք կկորցնեն իրենց լոկալ ինքնությունը։ Ես մտածում եմ, որ այդ վախն անտեղի չէ, ինչի համար, որովհետև լոկալ ինքնության պահպանման համար չափազանց կարևոր է տարածքը և, ցավոք սրտի, մենք կորցրինք Արցախը, և այն տարածքը, որտեղ նրանց ինքնությունն արմատներ ուներ, և հիմա նրանց մոտ հեռանկարում ավելի կուժեղանա համահայկական պատկանելիությունը և չնայած չի կորի, բայց կթուլանա արցախյան էլեմենտը։ Եվ սա, իհարկե, հատկապես ավագ և միջին սերնդի մեր հայրենակիցների մոտ, բավականին լուրջ մտահոգություններ է առաջացնում, բայց ինչպես ասում են՝ կյանքն իր օրենքներն ունի․ երբեմն դաժան են այդ օրենքները, բայց մյուս սերնդի մոտ առաջնային պլանում կլինի համահայաստանյան ինքնությունը։ Բայց, իհարկե, ես չեմ կարծում, որ այդ պատմական հիշողությունը՝ լոկալ ինքնության, կկորի, որպեսզի դա լինի, շատ ավելի երկար ժամանակաշրջան է պետք, իսկ արցախցիները, մենք գիտենք, որ շատ ամուր կերպով են իրենց ինքնությանը կպած և փայփայում են դա։
Եվ այսօր տեղի են ունենում մշակութային նախաձեռնություններ՝ լեզվի, բարբառի, մշակութային տարբեր կարևոր արժեքների պահպանման համար։ Եվ ես հուսով եմ, որ ամեն դեպքում արցախցիների համահայաստանյան պատկերի մեջ ինտեգրումը, չնայած իրենք ինտեգրված էին, այնպիսի տեսք կստանա, որ իրենց լոկալ ինքնությունը շեշտող կարևոր մշակութային արժեքները կպահպանվեն, և դրա համար հիմնականում անելիք ունեն և՛ նրանք, և՛ Հայաստանի հասարակությունը։ Եվ դա պետք է պարզապես ձևակերպվի, գիտակցվի, և այդ ուղղությամբ անհրաժեշտ քայլեր արվեն։