Արցախի ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունն ու այն պահպանելու մեխանիզմները

Արցախի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պահպանության, պաշտպանության և կարևորության մասին «Գեղարդ» հիմնադրամը զրուցել է ազգագրագետ Ռուզաննա Ծատուրյանի հետ։ Վերջինիս խոսքով՝ ստեղծված իրավիճակում Արցախի ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը, այսինքն՝ ժողովրդական մշակույթը, պաշտպանելու և պահպանելու համար պետք է կատարել երեք քայլ՝ հավաքագրել, կիրառել և հանրայնացնել այն։

-Տիկի՛ն Ծատուրյան, եկեք նախ հասկանանք ու սահմանենք՝ ի՞նչ է ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը։

-Սովորաբար այն համարվում է ավելի անտեսանելի, անշոշափելի, բայց նույնքան կարևոր ոլորտ` մշակութային իմաստներ ստեղծելու, ցույց տալու համար։ Ինչպես հուշում է բառակապակցությունը, «ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն» անգլերեն կասենք` Intangible, այսինքն՝ մի բան, որը չես կարող բռնել։ Դա իր մեջ ներառում է 5 ոլորտ՝ բանավոր ավանդույթները, ավանդական արհեստագործությունը, ժողովրդական կատարողական արվեստը, սոցիալական պրակտիկաները, այսինքն՝ ժողովրդական ծեսեր, տոներ, սովորույթներ, հավատալիքային պատկերացումներ և գիտելիքներ, հմտություններ բնության և տիեզերքի մասին։ Այսինքն՝ այն ամբողջ գիտելիքը, որը սերնդեսերունդ մի համայնքը, խումբը կամ առանձին մարդիկ փոխանցում են, դրանով պահպանում և շարունակում են ապրել։ Ասել է թե՝ ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը, եթե, ընդհանուր առմամբ, ասենք, մեր ամբողջ ժողովրդական մշակույթն է՝ իր ավանդույթներով, բարբառով, բանավոր ավանդույթներով, արհեստագործական ավանդույթներով․ այն ամենն, ինչ մենք կկոչենք ժողովրդական մշակույթ։

-Տիկի՛ն Ծատուրյան, Ձեր նշած բոլոր ոլորտները համարվու՞մ են ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն, թե՞ կան ոլորտներ, որտեղ այն ուղղակի չի դրսևորվում։

-Իմ նշած բոլոր ոլորտները ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կոնվենցիայով համարվում են ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ոլորտներ։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն ձգտել է այնքան բաղդատել այս խմբերը․ միավորել կամ լայնացնել ու նեղացնել, որ աշխարհի բոլոր ժողովրդական մշակութային դրսևորումները դրանում իրենց տեղը գտնեն։ Այսինքն, որ ասում ենք բնության և տիեզերքի մասին պատկերացումներ, նայում ենք, թե տվյալ խումբը՝ էթնիկ խումբ կլինի, որևէ համայնք կլինի մարդկանց, որևէ հատկանիշով միավորված խումբ կլինի, ինչպես են այդ խնդրին նայում։ Ասենք՝ եղանակի կանխատեսման ինչ միջոցներ ունեն․ չէ՞ որ այս բոլորը հենց այնպես չէ։

Թեկուզ այդ փոքրիկ բնության կամ տիեզերքի մասին պատկերացումն, այսօրվա բառապաշարով ասած, շատ կարևոր բաներ են՝ կլիմայի փոփոխություններին արձագանքելու, հարմարվողականության, որովհետև այդ ավանդական գիտելիքով մարդիկ կարող էին կանխորոշել եղանակը, որոշել տարեշրջանները, թեպետ այսօր համարում ենք, որ գլոբալիզացիայի ժամանակներ են, և այս բոլոր գիտելիքները որոշիչ չեն լինում։ Բայց աշխարհի տարբեր երկրներից ստացված փորձը, մտահոգությունները ստիպեցին, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն հաշվի նստի դրա հետ, որ հենց գլոբալիզացիան վնասում է մարդկության կուտակած գիտելիքի փոխանցմանը և, եթե դրա շուրջ միջոցներ ձեռք չառնվի, մարդկության հազարամյակների փորձը, որը կուտակվում է, և այստեղ առանցքային բառը՝ «սերնդե սերունդ» փոխանցվում է, կկորչի։ Դրա համար ընդունվեց այդ պաշտպանության կոնվենցիան։ Որովհետև մենք գիտենք, պաշտպանում ենք նյութական մշակույթի դրսևորումները, որոնք տեսանելի են, բայց, երբ որ ասում ենք ավանդական արհեստագործություն, մենք հաճախ չենք պատկերացնում՝ դա ինչ է։ Այդ նույնն է, որ դու չես կարող խաչքարագործությունը բռնես․ դա շոշափելի չէ․ խաչքարը դրա արդյունքն է։ Խաչքարագործությունը՝ որպես արհեստական հմտություն կամ ժանյակագործություն, չես կարող իրեն շոշափել։ Եվ այդ ամբողջ հմտությունները կուտակած փորձի, ձեռք բերած նորամուծությունների արդյունք է, որը պատմում է, ի վերջո, տվյալ հանրույթի պատմությունը՝ անցյալը, ներկան, և ինչքան կենսունակ է այդ ժառանգությունը, նաև՝ կապը ապագայի հետ։

-Եթե անդրադառնանք Արցախի ոչ նյութական մշակութային ժառանգությանը, արդյո՞ք տեղահանությունը բերեց կամ կբերի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ոչնչացման կամ կպահպանվի՞ այն, թե՞՝ ոչ։

-Այդ հարցը 2020 թվականից հետո՝ պատերազմից հետո, երբ որ ունեցանք Արցախի տարածքների օկուպացիա Ադրբեջանի կողմից, հետազոտողների ուսումնասիրության առանցքում հայտնվեց։ Մենք մի թիմով անում էինք Հադրութի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության հետազոտության ծրագիր, այսինքն՝ հենց սկզբից հասկանալու, որպես մասնագետներ, այդ ռիսկը, որ սա անպայման ինչ-որ փոփոխություններ բերելու է, և, ցավալիորեն, դրան հաջորդեց Արցախի բռնի հայաթափումը։ Այդ հարցի հետ կապված՝ տարբեր հետազոտողներ տարբեր կողմերից են մոտենում, բայց այդ հարցի պատասխանը միանշանակ չէ։ Տեսաք՝ ինչ տարբեր ոլորտներ կան դրա մեջ։ Ընդհանրապես աշխարհում, հատկապես այս վերջին տարիներին, քանի որ տեղահանությունները շատացել են, նաև՝ հարկադրված տեղահանություններ, ոչ միայն պատերազմի ցեղասպանական գործողությունների արդյունքում, նաև կլիմայական պայմանների, բնական աղետների հետևանքով, ավելի շատ հետազոտողներ են հետաքրքրվում այս հարցով, թե մարդը, երբ որ հարկադրված է իր միջավայրից դուրս գալիս, ինչպես է դա ազդում ոչ նյութական մշակութային ժառանգության վրա։ Եվ ըստ էության՝ երկու տիպի կարող է ազդել․ առաջինը՝ որքան էլ որ զարմանալի է, ավելի խթանում է պաշտպանությունը, որովհետև այն բոլոր արժեքները, օրինակ՝ վերցնենք բարբառը, որը սովորական քո միջավայրում ինչ-որ հատուկ, ամեն օր պաշտպանելու երևույթ չէ, տեղահանությունից հետո, հատկապես, որ դա բռնի տեղահանություն է և թշնամու կողմից է իրականացվել և ուղղված է քո ինքնության պաշտպանությանը, կարծես այդ խումբը ինչ-որ ջանքեր է դնում՝ հատուկ դա պահպանելու համար։ Եվ, եթե օրինակ՝ համարենք, որ բարբառը, որ մնար իր բնական միջավայրում, կարող էր բնական գլոբալիզացիոն ազդեցությամբ թուլանար, բայց տեղահանության դեպքում դրանց պահպանությունը ավելի խթանվում է հենց այդ կրող համայնքի կողմից։

Որոշ տարրեր էլ մեծապես տուժում են, որովհետև ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունն, ինչքան էլ որ անշոշափելի է, անտեսանելի, այն միշտ կապված է տեղանքի հետ և սերնդեսերնդության հետ։ Եվ հիմա, եթե մենք նայենք Արցախի ոչ նյութական մշակութային ժառանգությանը, դրա բնորոշ գիծը շատ երկար տարիներ՝ հարյուրամյակներ, նույն տեղում ապրելու արդյունքում ձևավորված ավանդույթները, սովորույթներն ու պրակտիկաներն են, որոնք մարդիկ ընդհանրապես չեն էլ պատկերացրել, որ ուրիշ տեղ պիտի կիրառեն, որ դրա փոփոխությունները լինի։ Օրինակ՝ երկրագործական ավանդույթները․ չէ՞ որ դա կախված է տեղանքի հետ, կլիմայի հետ։ Այսինքն, երբ որ դու գալիս ես մի նոր տարածք, կապ չունի, որ դա քո հայրենիքն է, հարազատ միջավայրն է, բայց դու չունես այդ գիտելիքը տվյալ տարածքի մասին։

Մենք մի հետազոտություն էինք անում, 1988 թվականից սկսած, Ադրբեջանից բռնի տեղահանվածների ուտեստային պրակտիկաների հետ կապված, և այնտեղ շատ հետաքրքիր էր՝ հատկապես Խորհրդային Ադրբեջանի այն շրջաններից տեղափոխվածները, որտեղ կային գյուղատնտեսական ավանդույթներ։ Օրինակ՝ Շամխորի շրջանի մարդիկ պատմում էին, որ եկանք առաջին տարին ոչ մի ծառ չէինք սրսկում և բերք չստացանք, քաղաքային բնակչությունը եկավ, գյուղերում տեղավորեցինք։ Անասնապահություն չգիտեին, և կրիզիս (ճգնաժամ) առաջացավ իրենց մոտ։ Հիմա այս բոլորը իրենց ապրելու հնարավորությանը չի խանգարել, բայց լավ զգալու, ինքնությունը պահելու, արժանապատիվ կյանքը շարունակելու համար խոչընդոտել է։ Համայնքային կյանքը, որտեղ ձևավորվում է ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունն, արցախցիների մոտ այսօր բացակայում է։ Արցախում մարդիկ հարյուրամյակներ այդ հողում են ապրել, որ հարցնում ես, ասում են՝ ես էլ եմ էնտեղ ծնվել, իմ հայրն էլ, պապն էլ, այսինքն՝ ինքը գիտի, որ իր շարունակությունը, ավարտը և հաջորդի շարունակությունն էլի այնտեղ է լինելու։ Հիմա այս մարդիկ տեղահանվել են, եկել են ինչ-որ մի մարզում, մեկի տանը ապրում են՝ վարձով, կամ մեկը տուն է տվել, բայց իր տունը չի։ Բնական կյանք է․ մեկը մահանում է ընտանիքի անդամներից։ Այլևս չունեն ընտանեկան գերեզմանոց, ստիպված հուղարկավորում են այդ պատահական գյուղում, որի հետ իրենք որևէ առնչություն, կապ չունեն։

Անցնում է կարճ ժամանակ, քանի որ տունն իրենը չէ, փոխում են բնակավայրը, գնում են Հայաստանի մի ուրիշ մարզ, որը նախորդից հեռու է։ Հիմա ընտանիքի անդամներից մեկ ուրիշն է մահանում, այդ մեկին էլ այնտեղ են հուղարկավորում, և այստեղ առաջանում են նաև հազար ու մի ուրիշ խնդիրներ․ ինչպես անել հոգեհանգիստը, ինչպես անել թաղումը։ Մարդ կար ինձ պատմում էր ( ես էդ տառապանքը չեմ կարող մարսել), ասում էր՝ ես հասկանում եմ, որ այստեղ վարձով եմ ապրում, բայց ես չեմ կարող, մտածելով այդ տանտիրոջ տան մասին, մեր հանգուցյալին դնել այդ տանը, որովհետև դա իմ տունը չէ, մյուս կողմից ընդունված չէ մեզ մոտ սգո սրահ տանել հանգուցյալին, որովհետև դա պիտի մեր տանը լինի։ Սա այդ ամբողջ ավանդույթն է, որը լրիվ խաթարվում է։ Սա մի շերտանի խնդիր չէ, որ ասենք՝ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության խաթարում ու պատկերացնենք։ Վերցնենք տոների նշումը․ նրանք չունեն միջավայր՝ նշելու տոնեը․ օրինակ՝ մայիսի 9-ը։ Տեղ չունեն, որ հավաքվեն, իրար հետ նշեն, և այդ տարածքների բացակայությունը շատ մեծ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության խաթարում է։

Օրինակ՝ մենք ունեինք մի քանի միջազգային հետազոտություններ, որոնք նայում էին փախստականների ճամբարներում՝ ինչպես է պահպանվում ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը, և համարվում է, որ դա միասնական տարածք է և հնարավոր է հետևել և կառավարել։ Այս դեպքում արցախցիները ցրված են, շատ քիչ ժամանակ է անցել, դժվար են գիտակցում մշակութային ժառանգության պահպանության մասին․ այդ մարդիկ հազիվ ապրելու տեղի մասին են մտածում, առօրյա կյանքը կազմակերպելու մասին են մտածում։

-Ձեր ասածի համատեքստից ենթադրում եմ, որ միասնական ապրելու գաղափարն է դրված ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պաշտպանության, պահպանության հարցում, բայց այստեղ մեկ այլ խնդիր կարող է առաջանալ, եթե օրինակ՝ արցախցիների դեպքում, որոնք բռնի տեղահանված են, պետությունը տրամադրի առանձին տարածք, որտեղ արցախցիները կապրեն միասին, սա կարող է իր հետ բերել մեկ այլ խնդիր՝ մեկուսացում, առանձնացում, օտարացում Հայաստանի հայերից։

-Այս հարցը շատ անգամ տարբեր ոլորտի հետազոտողներով քննարկում ենք։ Ես չգիտեմ տեսականորեն՝ ինչի կբերի, որովհետև մենք դրա փորձը չունենք։ Հայաստանը փախստականների հանդեպ քաղաքականությունը դեռևս 90-ականներից այնպես է որդեգրել, որ չլինեն ճամբարային տարածքներ, որովհետև մեր բոլոր փախստականների ալիքները մեր հայրենակիցներն են եղել։ Չլինեն ճամբարներ, ինչպես այլ երկրների դեպքում, որպեսզի չլինի օտարացումը հասարակությունից և ինտեգրացիան լինի բնական, բայց մյուս կողմից տուն է պետք այդ մարդկանց, և իրենք ուզում են իրար հետ լինել։ Դա էլ մեղմում է իրենց ահռելի անորոշության պաշարը, այսինքն՝ արցախցին, որին մենք միշտ ընկալել ենք հողից կառչած լինելու հետ, հիմա օդում կախված է։ Այ, այս հսկայական տարբերությունը չի կարող մարդկանց բերել կյանքի պլանավորման որոշակիության, և այդ դեպքում, եթե ինչ-որ մի հրաշքով միասին ապրելու բնակարանային ծրագիրն իրականանա, պարզ է չէ՞, որ ստերիլ (խմբ․՝ նկատի ունի մաքուր) միջավայր չի լինելու։ Այնպես չէ, որ բոլոր արցախցիներն են ուզելու․ ով կուզի, այնտեղ կմնա, ով չի ուզի, չի գնա․ դա հո պարտադրաբար չէ՞, բայց կլինի այդ խնամքը։

-Տիկի՛ն Ծատուրյան, եթե խոսենք ոչ նյութական մշակությաին ժառանգության պաշտպանության կոնվենցիայի մասին, ապա ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն ունի մեխանիզմներ, որ կարող է գործի դնել, պաշտպանել, այս դեպքում՝ պահպանել ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը բռնի տեղահանվածների մոտ։ Ու ի՞նչ մեխանիզմներ են դրանք, եթե կան։

-ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն, երբ որ 2003 թվականին ընդունել է կոնվենցիան, դրանից հետո, որպեսզի կոնվենցիան գործի, պիտի տվյալ երկիրը ևս միանա։ 2006 թվականին Հայաստանը միացել է և օրենք է ընդունել ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պաշտպանության մասին, որի մի մասն այն է, որ ազգային լեզվի և ազգային հարթակի է բերում միջազգային կոնվենցիան․ այսինքն՝ ասում է՝ ես միացել եմ, տեր եմ, սա էլ իմ տեղական, ազգային կարգավորումներն են նախատեսում պահպանության մեխանիզմները։ Դրանք մի քանիսն են։ Նաև ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն ունի երեք ցանկ՝ շտեմարան, որտեղ ներառվում է ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը։ Պետք է ասեմ, որ այդ ցանկն ունի երկու մակարդակ՝ մեկը ազգային մակարդակն է, այսինքն՝ ՀՀ-ն ունի իր տեղական ցանկերը և շտեմարանները, և ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն ունի համաշխարհային ցանցեր և շտեմարաններ։ Որպեսզի որևէ տարր հայտնվի ՅՈւնԵՍԿՕ-ի շտեմարանում պիտի նախ և առաջ արձանագրված լինի ՀՀ ազգային ցանկերում։

Օրինակ, եթե լավաշ ավանդական հացի պահպանումը, տարրը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն գրանցեց որպես մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության դրսևորում, դա մինչ այդ գրանցված էր ՀՀ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկում։ Եվ մեզ համար առաջին հերթին այս ազգային ցանկերը փոփոխելն է իրադրությանը համապատասխան։ Ազգային ցանկերն էլ երեք տեսակի են․ մեկը ոչ նյութական մշակութային ժառանգության կենսունակության տարրերի ցանկն է, մյուսն՝ անհապաղ պաշտպանության կարիք ունեցող ոչ նյութական մշակութային ժառանգության տարրերի ցանկն է, և երրորդը մշակութային տարածքների ցանկն է։ Հիմա, որ մենք ունենք ժենգյալով հացը՝ որպես հացամթերք-ապրանք, որը գնում ենք։ Դա դեռ չի նշանակում, որ իր կենսունակությունը վտանգված չէ։ Եթե ինչ-որ մի ժամանակ հետո մենք կունենանք կանաչիներով կարկանդակ, որի անունը կլինի ժենգյալով հաց, դա դեռ չի նշանակում, որ մենք պահպանման ջանքեր գործադրեցինք։

-Բացի միջազգային մեխանիզմները գործադրելուց, որն, ինչպես հասկացանք, պետական մակարդկով պետք է արվի, մենք՝ տեղի հասարակությունը, արցախցիները, ի՞նչ պետք է անենք, որպեսզի կարողանանք պահպանել ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը։

-Նախ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի քաղաքականության գլխավոր թերություններից մեկը հետազոտողները համարում են պետականակենտրոն լինելը, որ յուրաքանչյուր հայցը, որը պետք է գնա ՅՈՒՆԵՍԿՕ, պիտի անպայման պետությունը ներկայացնի։ Եվ տեղահանվածների դեպքում սա համարվում է գլխավոր խոչընդոտներից մեկը, որովհետև համարվում է, որ տեղահանվածները միշտ չեն արժանանում բավարար վերաբերմունքի, միայն մեր երկրի մասով չեմ ասում, և դժվար թե այդ ընդունող երկիրը երբևէ ուզենա տեղահանվածների մշակութային ժառանգությունն իր երկրի անունից գրանցել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ցանկում։ Այս իրավիճակում իմ կոնկրետ խորհուրդն․ Արցախի բոլոր մշակութային կենտրոնները, որոնք ինչ-որ ձևով հավաքվել են, շարունակում են մտածել ելքեր գտնելու մասին, պետք է ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը հավաքագրել, կիրառել և հանրայնացնել։

-Տիկի՛ն Ծատուրյան, և վերջին հարցս․ ենթադրենք պետական մակարդակով բոլոր ընթացակարգերն անցնում և հասնում են ՅՈՒՆԵՍԿՕ, ունի՞ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն այն մեխանիզմները, որ Ադրբեջանին պարտավորեցնի ինչ-որ բան անելու, թե՞՝ ոչ։

-ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի խնդիրը ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պաշտպանությունն է, և շատ կարևորում է, թե ընդունող երկիրը տեղահանված բնակչության ոչ նյութական ժառանգությունն ուզո՞ւմ է պահպանել։ Բայց ուզում եմ՝ հասկանանք, որ սա միջազգային հարթակ է, այդտեղ միայն արձանագրումը, օրինակ՝ «Արցախի ժենգյալով հացի ավանդույթը Հայաստանում՝ տեղահանված արցախցիների շրջանում», փաստագրում է սա, որը կարող ես հետագայում օգտագործել այլ հարթակներում։

Բաժանորդագրվեք մեր ալիքին Telegram-ում