Եթե անցյալին չես անդրադառնում, գնահատականներ չես տալիս, այն դառնում է հակառակ գործիք ․ Արսեն Հակոբյան

-Պարո՛ն Հակոբյան, ազգային ինքնության դրսևորման կարևոր բաղկացուցիչներից մեկն է հիշողությունը՝ կոլեկտիվ, պատմական, ինչու չէ, նաև՝ քաղաքական։ Այս տեսանկյունից 20-րդ դարասկզբին ի՞նչ պատկեր էր հայ և ադրբեջանական հասարակությունների միջև։ Հասարակական ընկալումները միմյանց նկատմամբ ինչպիսի՞ն էին։

-Եթե ամփոփելու լինենք ամբողջ 20-րդ դարը, ապա դա մի բարդ ժամանակաշրջան էր՝ հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների պատմության ու զարգացման հետ կապված, որովհետև այն, ինչին մենք այսօր ականատես ենք կամ վերապրում ենք, դրա ակունքները գալիս են հենց 20-րդ դարի սկզբից, 19-րդ դարի վերջից, և այդ հարաբերություններն անցել են դրամատիկ զարգացումների տարբեր փուլեր՝ սկսած 1905-1906 թթ․ հայ-թաթարական ընդհարումներից, այնուհետև՝ 1918-1920 թվականների իրադարձությունները, որոնք ընդգրկեցին ամբողջ Այսրկովկասը, նաև՝ Լեռնային Ղարաբաղը, Նախիջևանը, Սյունիքը։

Այնուհետև՝ ժողովուրդների բարեկամության և կոնֆլիկտների հաղթահարման քարոզչական թեզերի ներքո, կարող ենք դիտարկել Խորհրդային «սառեցման» փուլը և նոր բռնկումն՝ արդեն 1988 թվականից սկսած, որը շարունակական զարգացումների ընթացքով մինչև այսօր էլ շարունակվում է։ ԵՎ այդ առումով՝ 20-րդ դարն է հենց այն ժամանակաշրջանը, որն իր կնիքը և հետքն է թողնում նաև 21-րդ դարի ապագա զարգացումների վրա։ Մենք այս ժամանակաշրջանում ունենք կոլեկտիվ բռնության, մասսայական, զանգվածային սպանությունների և տեղահանությունների արյան առաջին դեպքերը։ Դրանք 1905-1906 թթ․ հայ-թաթարական ընդհարումներն էին, այնուհետև՝ ավելի կազմակերպված՝1918-1920-ական թթ․, որն արդեն կարող ենք դիտարկել որպես ցեղասպանության շարունակություն, որովհետև այդ իրադարձություններին անմասն չէր օսմանյան բանակը։ Այդ ժամանակաշրջանում մենք ականատես ենք լինում նաև շրջափակմանը և էթնիկական բռնությանը՝ որպես քաղաքական հարկադրանքի գործիք՝ Լեռնային Ղարաբաղում։ Օրինակ՝ 1919-1920 թթ․կիրառվում էր շրջափակումը բրիտանացիների թողտվությամբ, և կազմակերպվում էին լոկալ ջարդեր՝ որպես քաղաքական գործիք տեղական բնակչության հպատակեցման ուղղությամբ։ Եվ մասսայական կոտորածներ,․ինչպես օրինակ՝ Բաքվի դեպքերը, այնուհետև՝ նույն կազմակերպված ջարդերը Ագուլիսում և Շուշիում, այսինքն՝ հայ քաղաքային բնակչությունը՝ որպես թիրախ և կոտորածների զոհ։ Եվ խորհրդային ժամանակաշրջանը, որը փորձեց սառեցնել կամ մոռացության տալ այդ դեպքերը կամ մեկնաբանել այլ դիտանկյունից՝ որպես ազգայնականների դրդում․ շատ դեպքերում սառեցվեց, օրինակ՝ Շուշիի ջարդերի հիշողությունը, և այլն` փորձ անելով ձևավորել նոր համակեցություն, որն, ըստ էության, չաշխատեց։

- Այո՛, 1988-ից հետո մենք տեսանք այլ պատկեր։ Ի՞նչ եք կարծում, այդ շրջանում մարդկանց մոտ կա՞ր թշնամական վերաբերմունք, պատմական ի՞նչ հիշողություն ունեին մարդիկ։

- Հիշողությունն ինքնին գործիք չի դառնում, զուտ՝ որպես հիշողություն։ Հիշողությունը գործիք է դառնում այն դեպքերում, երբ որ կա ընթացիկ հակամարտային դաշտ, և այդ դեպքում ինքը կարող է դառնալ մոբիլիզացիոն կամ ինքնապաշտպանական բնազդ, բայց զուտ հիշողությունը՝ որպես մշակութային երևույթ, եթե վերցնենք, մենք կարող ենք շատ բան հիշել, և դա չի բերի քաղաքական որևէ վարքագծի։ Բայց ընթացիկ իրադարձությունների որոշակի փոփոխությունները կարող են ազդել այդ հիշողությունների ընկալման կամ վերաիմաստավորման վրա։ Եթե մենք դիտարկելու լինենք Խորհրդային Միության իրականությունը, ինքը զանգվածային խնդիրները, ջարդերը՝ հայ-ադրբեջանական կոնտեքստում, ձգտում էր մոռացության տալ կամ ջնջել։ Բայց քանի որ հայերը խտրականության էին ենթարկվում Լեռնային Ղարաբաղում և Նախիջևանում, այդ հիշողության մոռացությունը դառնում էր ընթացիկ սպիտակ եղեռնը քարացնելու միջոց։ Որովհետև, եթե դու նախկինին չես անդրադառնում ու գնահատականներ չես տալիս, այն դառնում է հակառակ գործիք՝ արդեն ներկա իրավիճակը բնութագրելու համար։ Այսինքն՝ հիշողությունը բարդ երևույթ է՝ կապված ընթացիկ քաղաքական, սոցիալական և մշակութային գործընթացների հետ։

- Երբ խոսում ենք հայ-ադրբեջանական հարաբերություններից, առաջին բանը, որ մտքիդ գալիս է, Արցախյան կոնֆլիկտն է, և, առանց այդ դիտանկյունի, անհնար է խոսել հայ-ադրբեջանական հարաբերություններից։ Ըստ էության՝ Արցախյան կոնֆլիկտը ինչի՞ց առաջացավ, ի՞նչ էր այն իրենից ներկայացնում ու ի՞նչ հետք թողեց երկու հասարակությունների վրա։

- Եթե դիտարկենք Լեռնային Ղարաբաղի պատկանելիության խնդիրը, հիմքը 1918 թվականն էր։ Մինչև 1918 թվականը ռուսական կայսրության ժամանակաշրջանն էր, և այդ ընթացքում Ղարաբաղն առանձին վարչական միավոր չէր, մտնում էր Ելիզավետպոլի նահանգի մեջ։ Ամբողջ նահանգն ուներ խառը ազգաբնակչություն և բերում էր հայ-մուսուլմանականության ավելի մեծ դիապազոնի, իսկ քաղաքական կառավարումը կայսրության միջոցով էր տեղի ունենում։ Որոշ հետազոտողներ գտնում են, երբ որ հոմոգենիզացված տարածքներն ավելի մեծ տարածքի մեջ են ներառում, դա կարող էր դիտարկվել կառավարելիության խնդիր։ Այստեղ խնդիրն այլ է․ հայ-թաթարական հարաբերությունների կարևոր մեխանիզմը Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում այն էր, որ տնտեսական հիմնական ճյուղը անասնապահությունն էր, որով հիմնականում զբաղվում էին մուսուլմանները։

Մուսուլմաններն ապրում էին դաշտային հատվածում՝ Կուրարաքսյան միջագետք, նրանք կարիք ունեին միշտ Լեռնային Ղարաբաղի արոտավայրերի, և հայկական կողմի թողությամբ՝ այդ համակարգը աշխատում էր․ այսինքն՝ ամառը՝ քոչ, ձմեռը՝ հետդարձ։ Սա տնտեսական որոշակի համակարգ էր և իրենից չէր ենթադրում մշտական բնակություն (բայց մեծամասնությունը մուսուլմաններ չէին, որովհետև Շուշին խանության կենտրոն էր եղել և մահմեդական բնակչության ձևավորումը այդ կերպ էր իրականացվել)։ Բայց օրինակ՝ Ղարաբաղի խաների գերեզմանատունը Շուշիում չէր գտնվում: Նրանք մեռելներին տանում, թաղում էին Աղդամում՝ այնտեղ, որտեղից եկել էին։ Ըստ էության՝ եթե մենք 19-րդ դարը դիտարկելու լինենք, հիմնական խնդիրներ չկային, կային հողերի պատկանելիության խնդիրներ, կալվածատիրական և այլն, որոնք գալիս էին խանական ժամանակաշրջանից։ Հետո՝ ռուսական կայսրության ժամանակաշրջանում, նոր վարչաիրավական հարաբերությունների մեջ՝ եկեղեցիների պատկանելիության և այլ հարցեր, բայց դրանք, ըստ էության, լուծումներ գտնում էին․ մեծ մասշտաբի զանգվածային խնդիր չէին դառնում։ Բայց 1905-1906 թթ․ դեպքերը ծնունդ առան ոչ թե Լեռնային Ղարաբաղում, այլ՝ Բաքու քաղաքում։ Սա մեկ այլ խնդիր է առաջ բերում․ արդիականացման և ինդուստրացման արագընթաց պայմաններում քաղաքային բնակչությունը՝ հայերը, և՛ Թիֆլիսում, և՛ Բաքվում, Բաքվում՝ նաև ռուսները, սոցիալական ավելի կարևոր դիրքեր էին զբաղեցնում, քան՝ մուսուլմանական և թաթարական բնակչությունը։

Դա, որոշակի հակամարտության տեսության շրջանակներում, դիտարկվում է որպես հակամարտության ծնման աղբյուր, եթե ցածր սոցիալական դիրք ունեցող խումբը թիրախավորում է իր կարծիքով ավելի բարձր խմբերին, և այդ տարբերակվածությունը բերեց Բաքվում բռնության, որը վերաճեց հետագայում ամբողջ Անդրկովկասում։ Դա ցույց էր տալիս, որ արդեն մուսուլմանական կամ թաթարահայկական հարաբերությունների մեջ այդ ստերիոտիպային գործոնները աշխատում էին, և դա միայն Բաքվում չսահմափակվեց, այլ տարածվեց ողջ Անդրկովկասում, այդ թվում՝ Թիֆլիսում, Երևանի նահանգում, Նախիջևանում, Լեռնային Ղարաբաղում, Սյունիքում։ Եվ դա առաջին զանգվածային կոլեկտիվ բռնության արյունն էր՝ այդ հարաբերությունների մեջ։ Այստեղ էթնիկ խնդիր էր՝ առանց տարածքային պատկանելիության։

Դրա հետևանքն այն էր, որ որոշ տարածքներ ենթարկվում էին բռնությունների, ապա բնակչությունը դուրս էր գալիս, և այլն, բայց քաղաքական պատկանելիության խնդիր չկար։ Եվ 1905 թվականի դեպքերը հիմք հանդիսացան հայերի՝ թշնամու կերպարի ձևավորմանը, և էթնիկական կոնսոլիդացիային՝ թաթարական բնակչության շրջանում։ 1918 թվականին արդեն կար պատկանելիության խնդիր․ դա Լեռնային Ղարաբաղի պատկանելիության խնդիրն էր։ Իրավիճակն այն էր, որ, երբ երեք հանրապետությունները անկախացան, Հայաստանի սահմանները որոշվեցին Բաթումի պայմանագրով, որը չէր ներառում Զանգեզուրը, Նախիջևանը և Լեռնային Ղարաբաղը։ Միևնույն ժամանակ հստակ չէին նաև Ադրբեջանի սահմանները։ Եվ այդ պայմաններում Լեռնային Ղարաբաղն իրեն հռչակեց որպես ինքնակառավարվող մարմին, բայց սկզբնական շրջանում հարաբերությունները տեղական թաթար բնակչության հետ բալանսի մեջ էին։ Բալանսը խախտվում է, երբ որ տեղի է ունենում թուրքական ներխուժումը Անդրկովկաս։ Թուրքական ներխուժումը Լեռնային Ղարաբաղ բերում է այդ փխրուն հավասարակշռության խախտման, և ինչքան թուրքական բանակը առաջ է գալիս, այնքան Ադրբեջանի հավակնությունները Լեռնային Ղարաբաղի, Նախիջևանի և Սյունիքի նկատմամաբ ավելանում են։

- Պարո՛ն Հակոբյան, եթե ամփոփելու լինենք Լեռնային Ղարաբաղի կոնֆլիկտը, ապա շատ տեսաբաններ նշում են, որ էթնիկ է, շատերը՝ որ քաղաքական է։ Մենք ինչպե՞ս ենք այն դասակարգում։

- Հստակ, էթնոքաղաքական է։ Ամեն դեպքում, սա մոբիլիզացրել է երկու հասարակություններին՝ և՛ կերպարների առումով, և՛ ընկալումների առումով։ Երկու հասարակությունները մոբիլիզացված են եղել և են՝ միմյանց նկատմամբ։ Այսինքն՝ դա ընդգրկել է ամբողջ հասարակական սպեկտորը, օրինակ՝ Սումգայիթի, Բաքվի ջարդերը։ Այդ բնակչությունը կապ չուներ Լեռնային Ղարաբաղի հետ։ Այսինքն՝ առաջին էթնիկացման խնդիրը գալիս է Սումգայիթի ջարդերից։ Իսկ առաջին քաղաքական խնդիրը, կարող ենք ասել, հայերը բարձրացնում են 1988 թվականին՝ պատկանելիության հետ կապված, բայց Սումգայիթյան ջարդերը բերում են էթնիկացմանը։ Այսինքն՝ ի՞նչ է նշանակում էթնիկացում․ երբ որ արդեն մեղավոր են դառնում բոլորը։ Այսինքն՝ հայերը մեղավոր են, մեղավոր են բոլոր հայերը, ոչ թե Լեռնային Ղարաբաղի։ Դրա հետւևանքով էլ փախստականության երկուստեք հոսքերը՝ հոմոգենիզացված, ըստ էության, հանրապետությունները և այլն և այլն։

- Պարո՛ն Հակոբյան, ես Ձեր հետազոտություններից եմ տեղյակ, թե ինչպես Արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ երկու գյուղեր՝ հայ և ադրբեջանական, որոշում են և փոխանակվում են միմյանց հետ, և այստեղ կարևոր դերակատարում է ունեցել հիշողությունը՝ մարդկային գործոնը, բայց տարիների ընթացքում պատկերը փոխվել է․ կոնֆլիկտը ավելի թեժ պահելու համար ադրբեջանական քարոզչությունը թշնամություն ու ատելություն էր տարածում հայերի նկատմամբ։ Մենք 44-օրյա պատերազմում տեսանք, թե ինչպես էին հայերից հրեշներ կերտում, որպեսզի արդարացնեին իրենց վայրգությունները։ Եթե դիտարկենք 1988 թվականի կոնֆլիկտը, երբ որ հայերն ու ադրբեջանցիները կողք կողքի ապրում էին, ճանաչում էին միմյանց, 44-օրյայի ժամանակ չկային արդեն մարդկային այդ հարաբերությունները, և այլ պատկեր տեսանք։ Այս մասով ի՞նչ կարող ենք ասել՝ մարդկային հարաբերությունների, պատմական հիշողությունների հետ կապված։

- Դուք ճիշտ նկատեցիք, 1988-ի դեպքերի ժամանակ գործում էին մարդիկ, որոնք փորձ ունեին համակեցության, ապրել էին միմյանց հետ, միմյանց լեզուները գիտեին։ Եվ, սովորաբար, լոկալ մակարդակում, այսինքն՝ մարդկային հարաբերությունների կամ համայնքների մակարդակում, դրանք ավելի հեշտ լուծելի են լինում, որովհետև երկուստեք ռացիոնալիզացնում են իրավիճակը և իրավիճակից դուրս գալու ելքեր են փնտրում։ Այդ դիտանկյունից մենք կարող ենք դիտարկել ավելի ցածր մակարդակում տարբեր մեխանիզմեր, որոնք փորձ են արել հաղթահարել ճգնաժամը։ Ինչ վերաբերում է արդեն 44-օրյա պատերազմին, այդ դեպքում մենք գործ ունենք պետական մեքենայի հետ, որը բանակն էր, և պետական գաղափարախոսության հետ՝ տվյալ դեպքում՝ այստեղ՝ խաղաղ բնակչության։ Անցյալի հետ կապերը կամ խաղաղ բնակչությունը չէր շփվում Ադրբեջանի խաղաղ բնակչության հետ, կամ երկու գյուղեր չէին հակամարտում, այլ պետական մեքենայի հետ գործ ունեին, որի գաղափարախոսության առանցքը հայատյացությունն էր, և գաղափարական առումով՝ այն սնուցվում էր բարձրաստիճան պաշտոնյաների հայտարարություններով, սիմվոլիկայով, տարբեր ուղերձներ հղող ակտերով և այլն, որի առանցը Էրդողանն էր կամ Իլհամ Ալիևը։ Այդ բոլորը այլ հարթություն էր տեղափոխում պատերազմը, որովհետև պատերազմն ու կոնֆլկտը տարբեր բաներ են։ Ճիշտ է, պատերազմը կոնֆլիկտի մի ձև է, բայց ամեն պատերազմ չէ, որ կոնֆլիկտ է։

Եթե մենք դիտարկում ենք հուշարձանների ոչնչացման կամ բռնությունները զինվորականների կամ խաղաղ բնակչության նկատմամբ, դրանք զուտ ֆիզիկական ակտեր չեն, դրանք գաղափարական մոտիվացված և գաղափարախոսական որոշակի ուղերձներ հղող երևույթներ են։ Եվ հետոն նույնպես դա է ապացուցում, որովհետև հայկական եկեղեցիների կամ Շուշիի լանդշաֆտի ոչնչացումը՝ առաջին դեմքի մակարդակով, դրա պացույցն են։

- Եթե Արցախյան առաջին պատերազմից հետո հնարավոր էր կամ, գուցե, տեսականորեն կարող էինք ենթադրել երկու ժողովուրդների, երկու հասարակությունների միջև երկխոսություն, ապա այսօր շատ դժվար է անգամ տեսականորեն պատկերացնել։

Տեսեք, ժողովուրդների միջև շփումը սպոնտան տեղի չի ունենում, այսինքն՝ հախուռն տեղի չի ունենում։  Տեսականորեն ժողովուրդների միջև երկխոսությունը քաղաքական որոշումների արդյունք է լինում, և դա ցույց է տալիս քաղաքական իշխանությունների տրամադրվածությունը դեպի նմանատիպ երևույթները։ Մենք գիտենք՝ Ադրբեջանում մինչև 44-օրյա պատերազմը արգելված էին հայկական հասարակության հետ շփումները պետական մակարդակով, ոչ թե թողնված էր ինքնահոսի կամ՝ ըստ հայեցողության, այլ հայկական շրջանակաների հետ համագործակցությունը դառնում էր որպես գործակալական աշխատանք․ իրենք ասում էին՝ քանի որ մենք խնդիր ունենք, մենք որևէ մակարդակում հայերի հետ չպիտի շփվենք։

- Այսինքն՝ դուք կարծում եք, որ եթե կա քաղաքական կամք, ապա հնարավոր է երկխոսությո՞ւն։

- Քաղաքական կամքը հարցի մի կողմն է, բայց երկխոսությունն ինչի՞ շուրջ։

- Հաշտեցմա՞ն, գուցե։

- Բայց հաշտեցման գինը այս դեպքում արդեն մեկ այլ խնդիր է․ այսինքն՝ շփումը ինքնին դեռ ոչինչ է։ Այսինքն՝ եթե մենք դիտարկում ենք դա՝ որպես հաշտության կամ խաղաղության գին, ապա հարսարակությունը նաև ինքն իրեն է հարց տալիս՝ մենք ինչ ենք վճարել դրա համար։ Այսինքն՝ մենք չենք կարող հասարկաության միջից ջնջել արցախյան բնակավայրերի ոչնչացումը կամ արձանների ոչնչացումը, ի վերջո՝ այն, ինչ տեղի ունեցավ։ Տեսականորեն եմ ասում՝ շփումների արդյունքում, եթե հայերը գնան Գանձասար, Գանձասարը ինչպե՞ս պետք է ներկայացվի՝ հայերը գնում են իրենց եկեղեցի՞ն, թե՞՝որպես աղվանական եկեղեցի։ Սա բարդ խնդիր է իրականում, զուտ պարզ ֆորմուլաներում՝ ժողովուրդների միջև շփում, և այլն, և այլն, լուծելու խնդիրներ չեն։ Ամեն ինչն ունի իր տրամաբանությունը և նաև՝ գինը։

Բաժանորդագրվեք մեր ալիքին Telegram-ում