2025
2025
Aşağı Əylis və Yuxarı Əylis Naxicevan (Naxçıvan) Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunda yerləşir. Aşağı Əylis Aşağı Aqulisdir, həmin kənd ham də Daşt (tarla) adla tanınır, Yuxarı Əylis isə Yuxarı Aqulisdir. Bu iki kənd də Ermənistan krallığının Vaspurakan vilayətinin Qoxtn əyalətinin Aqulis qəsəbəsinin ərazisində yerləşirdi, yuxarıdakı 1919-cu ildə türk qoşunları tərəfindən işğal edilib, dağıdılıb, əhalisi isə qırılıb. Şəhərin inzibati, ictimai, dini, ticarət, sənətkarlıq və yaşayış binalarının əksəriyyəti Yuxarı Aqulisdə yerləşirdi. Aşağı Aqulis və ya Daşt (tarla) şəhərin şəhərətrafı hissəsi idi, həmin yerdə indiyə qədər şəhəri qoruyan divar və qalaların xarabalıqları və izləri qorunub saxlanılır. Daşt (tarla) və ya Agulyats Daşt (tarla) adı burada yazılmış erməni əlyazmalarında da qeyd edilmişdir. Məşhur etnoqraf Yervand Lalayan qeyd edib ki, “yerləşdiyi yerə görə tarla adlanırdı”.
Araksın (Araz) sol qolu, eləcə də Sünik dağ silsiləsində-Aqulis qəsabəsinin ətrafındakı dağ zirvəsi Aqulis adlanırdı, Araksın sol qolu Sünik dağ silsiləsinin cənub hissəsindən başlayır.
Xalq anlayışı ilə-“meyvə bağlarla dolu” anlamı olan bu toponimi barədə gözəl əfsanələr var. Əfsanələrdən birinə görə, Adəm və Həvva cənnətdən qovulanda ədəbi qaranlıq gecə olacağını düşünürdülər. Lakin onlar indiki Aqulislərin yerləşdiyi yerinə çatanda bir işıq yandı və Adəm hayqırdı. “İşıq”. Digər bir mifə görə, Həvari Faadey gecəni orada keçirdi və səhər yuxudan oyanaraq deyib. “gözümü bir işıq tutdu”. Gevond Alişan qeyd edir ki, yerli ləhcədə yaşayış məntəqəsinin adı belə tələffüz olunurdu-İgulis, Yagyulis, Igulis, İgalis, yuxarıdakı da etimoloji cəhətdən çoxlu meyvə bağları olan anlamına malikdir. Qeyd etməyə dəyər ki, şəhər həmişə öz sıx və gözəl meyvə bağları ilə seçilib.
Erməni əlyazmalarında qeyd edilmiş Aqulis “qəsəbəsi”, “paytaxtı”, “tacir şəhəri” bu gün iki kəndə bölünür və Əylis türkləşdirilmiş adı ilə adlanır.
16-cı əsrdən etibarən Aqulis Şərqi Ermənistanın mühüm ticarət və iqtisadi mərkəzlərindən biri idi. Rusiya, İran, Qərbi Avropa və Hindistanla ticarət əlaqələri olan bir tacir qəsəbə idi, yuxarıdakının varlı təbəqəsi erməni xocaları idi-tacirlər. Aqulisdə ticarət təhsil tələb edən bir peşə idi və böyük erməni ticarət məktəbi çərçivəsində həyata keçirilirdi. Erməni tacir məktəbinin mərkəzi Nor Cuğa (Yeni Culfa) idi. Bu barədə eləcə də Aqulisli Zəkəriyyə “Gündəliklər” əsərində qeyd edir, yuxarıdakı Şərqi Asiya ticarət yolları, mehmanxanalar və gömrüklər haqqında məlumatlarla 17-ci əsrdən qorunub saxlanılmış dəyərli tarixi nümunədir. Aqulisli yazır. “Tanrının izni ilə ticarəti öyrənmək istədik”. Aqulisdə həm də ticarət işinə aid əsərlər köçürülmüş. Burada köçürülmüş Nor Cuğanın (Yeni Culfa) Surb Amenaprkiç monastırının öğretmeni, tacir Kostand Cuğayetsinin ticarət dərslikləri məşhurdur.
Ticarət yolları Aqulis-Təbriz-İsfahan, Aqulis-Təbriz-Marağa, Aqulis-Yerevan-Karin-Tokat, Aqulis-Zmyurnia-İstanbul və digər şəhərlərdən, yaşayış məntəqələrindən keçirdi. Aqulisin erməni tacirləri Səfəvi İranı Osmanlı İmperiyası ilə, həm də osmanlı ərazilərdən Avropa ilə inkişaf edən ticarətdə iştirak edirdilər.
Böyük ticarət əhəmiyyətə və sərmayəyə malik olan bu erməni şəhər 18-ci əsrdən etibarən qarət və talan edilib. Şəhər əfqanlar şəhərə daxil olanda 1752-ci ildə vəhşiliyə məruz qalıb. Aqulis 1754-cü ildə Atropatenanın Azad xanın Naxçıvana daxil olduğu zaman çox zərər çəkmiş. Bu hadisələr nəticəsində çoxlu aqulisli mühacirət edib. Onların əksəriyyəti Şuşiyə köçmüşdür, orada aqulislilərin məhlləsini qurublar, məşhur Aquletsvots kilsəsini tikiblər, yuxarıdakı bir vaxtlar şəhərin ən böyük kilsəsi idi və “avag” (böyük) adlanırdı. Şuşinin Aquletsvots kilsəsini azərbaycanlılar hələ sovet dövründə-1970-ci illərdə dağıdıblar, yerində azərbaycan məktəbi tikiblər.
Aqulisdə təhsil işinin, qələm sənətinin və mədəni həyatın təşkili haqqında qeydlər 12-17-ci əsrlərə aiddir. Həmin dövrdə Surb (Müqəddəs) Kristapor kilsəsinə bağlı məktəblərdə və qələmxanalarda mühüm işlər görülmüşdür. Miniatür və tərtibat sənətinin görkəmli əlyazma nüsxələri yazıya alınmış və surətləri köçürülmüşdür. Öz tarixi keçmişi ilə Aqulisin mədəni həyatında mərkəzi yer tutan Həvari Foma monastırı həm də əlyazmaların mühafizəsi yeri idi. Filoloq və tərcüməçi baş keşiş Mesrop Maksudyants 1906-1907-ci illərdə monastırın abbatı olanda monastırın, yerli kilsələrində və fərdi şəxslər tərəfindən saxlanılan erməni əlyazmalarını toplayıb. O həmin əlyazmalarını təsvir edərək “Ararat” jurnalının 1911-1915-ci illərin sayısında çap etdirmişdir. Aqulisin digər Surb (Müqəddəs) Şmavon, Surb (Müqəddəs) Hovhannes-Mkrtiç, Mets (Böyük) Astvatsatsin, Daşt (tarla) Aqulis kilsələrində də bir sıra əlyazmalar yazılmışdır.
Aqulisdə 17-ci əsrin məşhur şairi və rəssamı Nağaş Ovnatan müəllimlik edib. 1867-ci ildə Perç Proşianın bilavasitə iştirakı və rəhbərliyi ilə Aqulis məktəbi açılıb, məktəbin nizamnaməsi yazılıb. Sonradan müəllimlik işinə Raffi, Mesrop kahin Maksudeants, Nikoğayos ter-Ğevondyants və dövrün digər görkəmli mütəfəkkirləri və müəllimləri də iştirak ediblər. Martiros Saryan isə Aqulisi təsvir edib. “...miniatür gözəl...”.
Bugün Naxicevanın digər yaşayış məntəqələri kimi Azərbaycan hökuməti Aqulis toponimi təhrif edib, ermənilərdən boşaldılıb, erməni tarixi və mədəni izini təhrif edib.
Ədəbiyyat
Argam Ayvazyan, Aqulis, tarix və mədəniyyət abidələri, Yerevan, “Ermənistan” nəşriyyatı, 1984-cü il.
Argam Ayvazyan, Naxicevanın litoqrafiya irsi, c. B, Aqulis, Antilias, Kilikiyanın erməni katolikosluğu, 2005.
Gor Margaryan, Anahit Tovmasyan, Kristine Kostikyan, “Agulis on the crossroads of international trade through Caucasus in 17th-18th centuries”, History, Archaeology and Ethnography of the Caucasus 17/4, 2021, pp. 848-858.
Ermənistanın və qonşu rayonların toponimlərinin lüğəti, T.X. Hakobyan, St.T. Melik Baxşyan, H.X. Barseğyan tərtib edib. Yerevan Universitetinin nəşriyyatı, 1986-cı il.
M.V. Maksudyants “Müqəddəs Tomas Apostol monastırının və Yuxarı Aqulisin kilsələrinin, Tanakert kəndinin kilsələrinin və şəxslərin əlyazmalarının təsvirləri və qeydləri”,-Ararat, 1911, 1915.