2025
2025
1988-ci ilin fevral ayının 27-29-da Bakıdan 26 km məsafədə yerləşən, təxminən 250.000 sakini ilə-ondan 18000 erməni olan Sumqayıt şəhərində erməni əhalisinin kütləvi qırğınları[1] həyata keçirilib. Lakin, bu günə qədər Azərbaycan tərəfindən ermənilərin qətliamını kimin planlaşdırdığı və təşkil etdiyi, qətliamın qarşısını niyə alınmadığı və SSRİ rəhbərliyinin, hüquq-mühafizə orqanlarının niyə cinayətin qarşısını almadığı, cinayəti lazımınca pisləmədiyi və müvafiq mülki-hüquqi qitymət vermədiyi[2] sona qədər açıqlanmır.
Ermənilərin qırğınları barədə şahidlərin çoxlu ifadələri, beynəlxalq strukturların hesabatları, rəsmi sənədlər, məhkəmə işlərinin materialları və hökmları mövcuddur.
Artsaxlıların Sovet Ermənistanı ilə yenidən birləşmək haqqında ədalətli tələbinə cavab olaraq Azərbaycan tərəfi onları fiziki zorakılığı ilə hədələməyə başladı. Hələ 1988-ci ilin fevral ayının 14-də Stepanakertdə ilk mitinqi keçirildiyi zaman Azərbaycanın Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin şöbə müdiri Əsədov bildirib ki. “100 min azərbaycanlı hər an Qarabağa daxil olmağa və qırğınlara başlamağa hazırdır[3]”.
Qırğınlardan əvvəl və qırğınlar ərzində Sumqayıtda Ermənistan SSR Kapan şəhərində və Dağlıq Qarabağda azərbaycanlılara qarşı milli zəmnində törədilən təqib və vəhşiliklərlə bağlı saxta xəbərlər yayılıb.
1990-cı illərdə “Bünyatov fərziyyəsi”[4] adlanan fikir Azərbaycan ictimai şüurunda kütləvi şəkildə populyarlıq qazanıbdı, yuxarıdakı Sumqayıt qırğınlarının günahkarı, bütün bunları guya azərbaycanlıları alçaltmaq üçün təşkil edən erməni millətçilərini hesab edirdi. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Elmlər Akademiyasının tarix institutunun direktor müavini M. İsmayılov da eyni tezisi irəli sürür. Yuxarıdakı öz kitabında qeyd edir. “...Sumqayıt hadisələrin təşkili Azərbaycan xalqına qara yaxmaq və Dağlıq Qarabağ[5] Muxtar Vilayətinin ayrılmasına şərait yaratmaq üçün erməni ekstremistlərin əl işidir...”.
Son vaxtlar “Bünyatov fərziyyəsi” sui-qəsd nəzəriyyəsinin əsas nümunəsi hesab edilir[6].
1990-cı ildə digər bir Azərbaycan tezisi ortaya çıxdı, əsasını Davud İmanovun “Sumqayıt əks-sədası” filmi təşkil edirdi, həmin filmdə qırğınların təşkil etməsində ermənilər, ruslar və amerikalılar ittiham olunurdular, guya bu şəkildə onlar “Sovet İttifaqını dağıtmağa çalışırdılar”.
Ermənilərin Sumqayıtda öz soyqırımlarını təşkil etməsinin məntiqsiz versiyasının yeganə faktiki əsası Eduard Qriqoryan adlı şəxsin cinayətlərdə fəal iştirakı idi. SSRİ DTK müstəntiqlərindən Azərbaycan SSR-də istintaqda Kiyev hərbi dairəsinin xüsusi şöbəsinin baş müstəntiqi Valeri Kiporenko da iştirak edib. Yuxarıdakının ifadəsinə görə “kütləvi iğtişaşlardan təxminən bir və ya iki həftə əvvəl qaçqınlarla dolu bir neçə avtobus Sumqayıta gəlib...əslində bunlar Yerevanda yaxşı gəliri olmayan adamlardı və Dağlıq Qarabağda vəziyyətin pisləşməsindən istifadə edərək, ermənilərin təəccübünə, vətənə gəlib mənzil almağa qərar verdilər. Bizdə SSRİ DTK-dən operativ hesabatlar var, orda heç kimin zorlanması və ya Yerevandan qovulması halı olmayıb. Bu sadəcə təbliğat kampaniyası idi”. İstintaq qrupunun rəhbəri olaraq Valeri Kiporenko bildirib. “Mən şəxsən Qriqoryanı dindirərək ona qarşı ittiham irəli sürdüm. Onun erməni soyadı olub, lakin milliyyətcə azərbaycanlı kimi qeyd edilmişdir. Reallıq budur-o disfunksional ailədə anadan olub, anası azərbaycanlıdır, uşaqlıqda atası onları tərk edərək naməlum[7] istiqamətə getdi, buna görə də ermənilərə qarşı son dərəcə mənfi münasibət bəsləyirdi. Bir neçə inancı vardı, erməni soyadı olsa da, erməni əsilli insanlara qarçı son dərəcə mənfi münasibət bəsləyirdi”.
Müstəntiqin bu ifadəsindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, E. Qriqoryanın erməni soyadı olduğu faktından azərbaycanlılar sonralar Sumqayıtda törədilən qırğınları ermənilərin üzərinə atdığı üçün istifadə etdilər.
Sumqayıtda qırğınlar səbəbiylə 84 nəfər həbs edilib (82 azərbaycanlı, 1 erməni və 1 rus)[8]. 1988-ci ilin fevral ayında və daha sonra məsələ ilə bağlı Kremlin başlatdığı və apardığı araşdırma göstərdi ki, 1987-1988-ci illərdə Kapanda yerli azərbaycanlılara qarşı təqiblər olmayıb. Fevral ayının 26-da Sumqayıtın mərkəzi meydanında Azərbaycanın baş naziri Seyidov “Ermənilər Sumqayıtdan qovulsun”, “Ermənilərə ölüm”, “Ermənilər imanımızın düşmənləri və tərəqqiyəmizə mane olurlar, onları qətlə yetirin” çağırışları edib. Fevral ayının 27-də Sumqayıtda ermənilərin qırğınları başlayır. Şəhər rəsmiləri tərəfindən qızışdırılan izdiham erməniləri öz mənzillərində öldürürdülər, küçələrdə və meydanlarda işgəncə ilə öldürürdülər, diri-diri yandırırdılar. Ermənilərin mənzillərinin siyahıları əvvəlcədən tərtib edilibdi, telefonları söndürülübdü. Fevral ayının 26-29-da şəhərin milisləri hərəkətə keçmədi, yollar və dəmir yolu silahlı dəstənin nəzarəti altında idi. Şahidlər daha sonra erməni uşaq və qocaların, qadınların və kişilərin amansızcasına başlarının kəsildiyi, sonra isə meyitlərin üzərinə benzin tökərək yandırdıqları barədəki bir çox hallardan danışırlar. Qruplarla subay qızlara, qadınlara, hətta hamilə qadınlara hücum edərək zorlayıblar və işgəncələrə məruz ediblər. Çoxlu şahidlərə görə, Sumqayıt küçələrində sovet ordusunun əsgərləri qırğınları biganə izləyirdilər. Onları niyə müdaxilə edib qırğınları dayandırmadıqlarını soruşduqda komandirlər sadəcə çiynələrini çəkirdilər. “intizam yoxdur”. Sovet ordusunun bölmələri ermənilərə qarşı ifrat vandalizmi başa çatdırdığa qədər “gecikdi”. Sumqayıtdan diqqəti yayındırmaq üçün həmin günlərdə Ağdamda, Şamxorda və ermənilərin sıx şəkildə yaşadığı digər yaşayış məntəqələrində də ermənilərin qırğınları təşkil edilirdi.
Yalnız üç günlük qırğınlardan sonra-fevral ayının 29-nun gecəsi Sovet qoşunları Krayevin başçılığı ilə Sumqayıta daxil oldular. Lakin yuxarıdakıların döyüş sursatından istifadə etmək hüququ yox idi. Böyük çətinliklə vəhşilikləri dayandırmaq və sağ qalan erməniləri şəhərdən çıxarmaq mümkün oldu.
Rəsmi məlumatlara görə, Sumqayıtda 32 nəfər işgəncə ilə qətlə yetirildi, 200 çox insan başqa məlumatlara görə isə 400 nəfər işgəncələrə məruz qalıb və ağır yaralanıb. Təxminən 200 mənzil hücuma və talana məruz qalıb, 50-dən çox mədəni əhəmiyyətli bina dağıdılıb, 100-dən çox avtomobil zədələnib. Lakin bu məlumatlar reallıqla uyğun deyil. 3 gün ərzində Sumqayıtda 110-dan çox erməninin[9] öldürdüyünə dair başqa tutarlı faktlar da var. Onların əksəriyyəti işgəncədən sonra yandırılaraq öldürülüb.
1988-ci ilin baharında Ermənistan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə daxil olan bir sənəddə qeyd edilir ki, Sumqayıtda 32 erməni deyil 400-dən çox erməni qətlə yetirilib və təxminən 1000 nəfər şikəst olub və yaralanıb. İzləri gizlətmək üçün meyitləri Bakıya, başqa şəhərlərə aparılıb, yaxud dənizə atılıb.
Sumqayıtda baş verənlərə siyasi qiymət verilməyib. SSRİ-nin bir neçə şəhərlərində ayrı-ayrı məhkəmələr keçirilib. Cinayətkarlardan 94 nəfəri məsuliyyətə cəlb olunub, onlardan sadəcə bir nəfər ölüm cəzasına məhkum edilib. Qırğınların əsl təşkilatçısı-Azərbaycanın rəhbərliyi, cəzasız qalıb. Sumqayıt qırğınları SSRİ-nin mərkəzi rəhbərliyi tərəfindən “xuliqanlıq” kimi qiymətləndirilib və birmənalı şəkildə pislənməyib. Bu da digər azərbaycan şəhərlərində ermənilərin qırğınlarının davamına gətirib çıxardı, xüsusilə 1988-ci ilin noyabr ayında Kirovabadda (Gandzak) və 1990-cı ilin yanvar ayında Bakıda qırğınlar həyata keçirildi.
Beləliklə, BMT-nin1948-ci ilin dekabr ayının 9-un “Soyqırım cinayətinin qarşısını alınması və cəzalandırılması haqqında” konvensiyasının 2-ci məddəsinin müddəaların və tarixi məlumatların birləşməsindən belə çıxır ki, 1988-ci ilin fevral ayında Sumqayıtda baş vermiş cinayətlər obyektiv və subyektiv cəhətlərinə görə soyqırım cinayətinin elementlərinə uyğundur. Təəssüf ki, bu illər ərzində azərbaycan barbarların vəhşilikləri və dəst-xətti dəyişməyib. Sumqayıtda, Kirovabadda, Bakıda ermənilərə qarşı törədilən vəhşiliklər-ermənilərin başlarını kəsdirmək, şikəst etmək, meyitləri yandırmaq, qadınları zorlamaq, parçalamaq və s. eyni şəkildə 2016-cı ilin 4 günlük və 2020-ci ilin 44-günlük Artsax müharibəsi, Ermənistan Respublikasının suveren ərazisinə 2022-ci ilin sentyabr təcavüzü, 2023-cü ilin sentyabr ayında Artsaxı ermənilərdən tamamilə boşaltdığı zamanı “Yaşma” və “Komando” Azərbaycan-Türkiyə xüsusi təyinatlılar tərəfindən təkrar edilib.
[1]Həm də Sumqayıt soyqırımı adı ilə tanınır.
[2]Сумгаитская трагедия в свидетельствах очевидцев, Ереван 1989, ст. 3.
[3]Kommuni stsentyabr ayının 13-ü, 1989-cu il.
[4]A. Hakobyan “Qafan hadisələrin” mifi Sumqayıtdan əvvəl və Sumqayıtdan sonrakı gəlişmələrdə, “sosial elmlər xəbər hesabatı”, 2024-cü il, N2
[5]İ. Mosesova, A. Hovnanyan, Bakı qırğınları, Yerevan 1992, sayfa 28-29.
[6]A. Hakobyan “Qafan hadisələrin” mifi Sumqayıtdan əvvəl və Sumqayıtdan sonrakı gəlişmələrdə, “sosial elmlər xəbər hesabatı”, 2024-cü il, N2.
[7]Belə bir fərziyyə var ki, E. Qriqoryanın anası milliyyətcə rus idi, atası isə çoxdan ölmüşdür.
[8]N. Şafyan, “Sumqayıt ermənilərinin kütləvi qırğınlarının nəticələri və təqsirkarlarının məhkum edilməsi”, “sosial elmlər xəbər hesabatı”, 2022, N1.
[9]Г.Улубабян и другие, Сымгаит…Геноцид…Гласность?, Ереван-1990, ст. 55.