2025
2025
2025-01-21
“Mşak” ictimai-siyasi, ədəbi qəzeti erməni dövri mətbuatı tarixində mühüm yer tutmuşdur. Qəzetin missiyası xəbər dərc etməklə yanaşı, həm də müxtəlif erməni yaşayış məntəqələri haqqında yeni idrak məlumatları çatdırmaq və yaymaq idi. Qandzaka həsr olunmuş çoxsaylı məqalə və reportajlardan biri qəzetin 1875-ci ilin 14-cü sayında (müəllif-Mijak, 1873-cü il fevral) dərc edilmişdir, yuxarıdakı həm də mənbəoloji əhəmiyyətə malikdir.
“Qandzakdan məktub” məqaləsinin qısa variantında qeyd edilir. “Qandzakın ətrafındakı erməni kəndləri bunlardır. Kürəkçaydan şərqdə yerləşən isti düzənlikdə Qaradağlı, Cargalar və ya Sarpetsik denilən kəndləri yerləşir.
Qandzakın əhalisi çoxmillətli deyil. Burada yalnız ermənilər və türklər yaşayır, kiçik istisnalar olduqda-az sayda ruslar və gürcülərdir, yuxarıdakılar yalnız şəraitə görə orada yaşayaraq, hətta yerli əhalisi kimi hesab edilməmişlər. Buranın erməni sakinlərinin sayı 1200 nəfərə çatır, yuxarıdakılar ana dili ilə sıx bağlıdırlar, baxmayaraq ki, onlar qonşu dildə də çox mükəmməldir... xalq öz kilsələrinə çox sadiqdir, adət-ənənələrinə sadiqdir, O hər hansı bir milli xeyriyyə işinə isti və səxavətlidir. 1800 nəfərə çatan türk sakinlərinin sayı daha çoxdur, lakin əhəmiyyətli deyil, o ümumiliyə bütün Asiya tayfalarına xas olan ümumi tipi təqdim edir, baxmayaraq ki, burada onun ictimai ideyasından danışmağa ehtiyac yoxdur, onların arasında təhsil denilən bir şeyin qoxusu belə yoxdur deməmək, vicdana qarşı günah etmək olar. Onların yeganə məktəbi məscidləridir. Həmin yerdə hər bir soqda (“savadlı insan”) və ya mirzə ya da nəhayət bir molla, bir neçə uşağı toplayıb, yerə tökülmüş, qarışıq səslə durmadan danışır...ildə bir neçə dəfə. Ondan sonra, onlar təhsillidirlər, amma nədə?...çox dəhşətli keyfiyyətlərlə...onların yüksək və nəcib təbəqəsi uşağını saray məktəbinə göndərir, orada qeyri-dəqiq, qeyri-müəyyən bir düşüncə ilə qidalanır, təhsildən ümumiyyətlə faydalanmaq istəməyib. O çıxır, oradan özü ilə təhrif olunmuş bir dil ortaya çıxarır, guya rusca və gözəl elmi ilə hamıya öyünmək istəyir. Ticarətdə türklər daha rəzildir, əksəriyyəti meyvə satanlardır. Ermənilərdən yalnız bir neçə nəfərin əhəmiyyətli ticarəti var. Onlar Taçkasatnadan (Türkiyə), İrandan və Rusiyanın müxtəlif şəhərlərindən-Moskva, Nijni alış-veriş küçəsindən, Tiflisdən, Bakıdan satış üçün mal alırdılar...Türklərdən sənətkarlar çox azdır-atların ayaqlarına nal vuranlar, dülgər və digərlərdən az...”.
Bu məqalə təkcə erməni Qandzakın tarixini təhrif edən azərbaycanlı “tarixçilərini” təkzib etmir, həm də yerli türk əhalisi haqqında idrak məlumat verir.