2025
2025
Sovet Azərbaycanın tarixşünaslığı yeni qurulmuş Azərbaycan dövlətinin tarixini “yaratması”, həmin ölkənin qədim olduğunu “əsaslandırmağa” üçün hər vasitəya əl atırdı. Azərbaycanın “tarixinə” yerli xalqların tarixi aid edilir, sonuncuların ərazilərində 20-ci əsrdə həmin dövlət yarandı. Belə alban, erməni, fars, gürcü sivilizasiya dəyərləri “azərbaycanlaşdırılırdı”.
Azərbaycanın tarixşünaslığının növbəti mənimsəməsi “milli qəhrəmanı” obrazının yaradılmasına istinad edir. Sovet tarixşünaslığı İran Atropatenanı “azərbbaycanlıların tarixi vətəni” kimi təqdim edərək, regionun yerli xalqların tarixində məşhur hərbi xadimlərini “azərbaycanlı” olaraq təqdim etməyə çalışır. Buna օxşar hərbi xadimlərindən biri də 19-cu əsrin birinci yarısında xüsusi ilə Atropatenada fəaliyyət göstərən, Xürrəmilər hərəkatının rəhbəri[1] Babək idi.
Ərəb, fars, erməni mənbələrində Babək adı Həsən, Bab[2], Babək-Babəq, Baban, Papak[3] və s. kimi xatırlanır. Babək adı iran Papak adın ərəbləşdirilmiş formasıdır. Babək iran mənşəlidir.
8-ci əsrdə Albaniyada, Atropatenada və qonşu rayonlarda ərəb hakimiyyətinə qarşı başlanmış üsyanlar tarixdə xürrəmilər, ondan sonra Babək hərəkatı kimi tanınan yeni anti-islam hərəkatının əsasını qoydu. Xürrəmilər tək bir tanrının varlığını qəbul etmirdilər dini ayinlər və duaları[4] tamamilə rədd edirdilər. İslamın haram etdiyi hər şeyi caiz sayılırdı. Xilafətə xürrəmilər nifrət göstərirdilər və Ərəb xiləfətinin devrilməsi özlərinin əsas vəzifəsi hesab edirdilər. 816 ildən etibarən Xürrəmilər hərəkatına Babək[5] rəhbərlik edir. Babəyi “Tanrının yer üzündə təcəssümü” adlandırırdılar. Ərəb qoşunlarının aərkərdəsi Apşin Babəyi yalnız 837-ci ildə məğlub edə bildi[6], xürrəmilərin Baz qələsını ələ keçirə bildi, xürrəmiləri qırmağa müvəffəq oldu. Bu hadisələrdən sonra Babək Albaniyaya, oradan da Ermənistana qaça bildi.
9-cu əsrin ərəb salnaməçisi ad-Dinəvəri yazır[7].“o Araz çayından keçəndən sonra, yanına vilayət hökmdarı Smbatın oğlu Sahlı (Sahl ibn Sinbət) gəldi”.
Tezliklə Sahil Smbatyan Babəyi[8] həbs edərək ərəb sərkərdəsi Apşinə təslim edir. Sonuncu onu zəncirli Samarraya xəlifənin iqamətgahına[9] göndərir.
Xəlifə Mötəsimin əmri ilə Babək ölümə məhküm edilir.
Qeyd etməyə dəyər ki, erməni salnaməçiləri tərəfindən Babək böyük qoşunla Sünikdə yerləşən, ərəb sərkərdəsi Mrvanı məğlub edən fars kimi xatırlanır.
Ondan sonra sonuncu Bağasakan (Bağats) vilayətin erməni əhalisini qətlə yetirir, qadın və uşaqlara belə aman vermir, ondan sonra Geğarkunik vilayətində 15000 ermənini qətlə yetirir, məşhur Makenots[10] monastırını dağıdır və onun əsaslarını məhv edir.
Xronoloji cəhətdən ona ən yaxın erməni tarixçisi Movses Dasxurantsi onu “insan qətili, dünya yeyən, qaniçən heyvən[11]” kimi hesab edərək Babəyin göstərdiyi fəaliyyətini ən dəqiq şəkildə qiymətləndirib.
Bu hadisələr, 1940-cı illərdən etibarən Sovet Azərbaycanın tarixçiləri tərəfindən azərbaycanlıların ərəb xiləfətinə qarşı milli-azadlıq mübarizəsi kimi təqdim olunub, Babəyin xarakteri isə “milli qəhrəmanı” kimi dövriyyəyə buraxılıb.
İran mənşəli xürrəmilərin rəhbəri azərbaycan tarixşünaslığında “azərbaycan xalqının azadlıq sembolü”, “azərbaycanlı böyük sərkərdəsi”, “xalq qəhrəmanı” kimi hesab olunur. Bu saxta elmi texisi Z. Yampolski, ondan sonra Z. Bünyadov[12] və digərləri dövriyyəyə buraxıblar. Yuxarıda qeyd olunan saxta faktların əsasında 1979 ildə Azərbaycanda “Babək” filmi, 2008 ildə isə “Babək Xürrəmli” filmi çəkilib, 1986 ildə “Babək” baleti tamaşaya qoyuldu.
Hazırda da azərbaycanlılar Babəyə hörmət etməyə davam edirlər, onun şərəfinə küçələr adlandıraraq, abidələr ucaldaraq.
[1] Vahan Bayburtyan, İran tarixi (qədim zamanlardan günümüzə qədər), Yerevan 2006, sayfa 191-192.
[2] Vardan Areveltsi, Kosmik tarixi, Yerevan 2001, sayfa 118.
[3] Eyni yerdə, sayfa 119.
[4] М. Томара Бабек Москва, 1936, с.23.
[5] Stepan Melik-Baxşyan, Ermənistan 7-9-cu əsrlərdə, Yerevan 1968 il, sayfa 345.
[6] Ərəb mənbələri Ermənistan və qonşu ölkələr haqqında, Abul Fida, Yerevan 1965 il, sayfa 213.
[7] Aram Ter-Ğevondyan, ərəb salnaməçiləri 9-10-cu əsrlər, Ad-Dinəvəri, ...kitab ənənələri, Yerevan 2005, sayfa 218.
[8] Vardan Areveltsi, Kosmik tarixi, Yerevan 2001, sayfa 119.
[9] Vahan Bayburtyan, İran tarixi (qədim zamanlardan günümüzə qədər), Yerevan 2006, sayfa 193.
[10] Stepanos Orbelyan, Sünik tarixi, Yerevan 1986 il, sayfa 165-166.
[11] Movses Kağankatvatsi, Alban ölkənin tarixi, Yerevan 1969 il, sayfa 259.
[12] Z.Bünyadov, Azərbaycan 7-9-cu əsrlərdə, Bakı “Şərq-Qərb”, 2007, sayfa 37.