2025
2025
2025-02-18
İran və dünya mədəniyyətinin görkəmli xadimləri Nizami Gəncəvi (12-ci əsr) və Mövlana Cəlaləddin Bəlxi (13-cü əsr) Türkiyə- Azərbaycanın mədəni mənimsəmə hədəflərindəndir. Mövlana Cəlaləddin Bəlxi ( həm də-Molavi, Mövlana) 1207-ci ildə Xorasan vilayətinin (indiki Əfqanıstanın) Bəlx şəhərində anadan olmuşdur. 13 yaşında ailəsi ilə Səlcuqların paytaxtı olan Konya (indiki Türkiyə) şəhərinə köçərək orada fəaliyyət göstərmişdir. Onun “Məsnəvi” dini-fəlsəfi mistik əsəri ilahi nura gedən yolun bədii əksidir, yuxarıdakının dünya ədəbiyyatında heç bir oxşarı yoxdur. Molavinin bu və digər əsərlərinin əsas dili fars dilidir. Molavinin dini-fəlsəfi fikirləri o qədər dərin və təsirli idi ki, ölümündən sonra şagirdləri Mövləviyyə sufi təriqəti qurdular, həm də “Fırlanan dərvişlər” adı ilə tanınır. Fars dilində yazan və İran mədəniyyəti ilə qırılmaz şəkildə bağlı olan bu müəllifin türkçülüklə yeganə əlaqəsi Türkiyə ərazisində yerləşən Konya şəhəridir, həmin şəhərdə Molavi fəaliyyət göstərmişdir. Demək ki, iranlı müəllifinə və onun irsinə sahib olmaq üçün əsası yaşayış yeridir.
Nizami Gəncəvinin azərbaycanlaşdırılması da eyni ideya üzərində qurulub – Azərbaycanın mədəni oğurluğunun əsasında. 12-ci əsrin iranlı müəllifi Nizami Gəncəvi Gandzakda yaşayıb və fəaliyyət göstərib, “azərbaycan ədəbiyyatının təməl daşı” hesab edilir.
İran mədəni irs, turizm və sənətkarlıq naziri Səid Reza Salehi qeyd edib. “Azərbaycan Respublikasının mədəni qabiliyyəti İran sivilizasiyasına aiddir, baxmayaraq ki, bu gün coğrafi cəhətdən Azərbaycan Respublikasının ərazisindədir... İranlı yazıçı Cəlaləddin Bəlxin “Məsnəvi” əsərini UNESCO-nun müvafiq siyahılarına iran mədəni dəyəri kimi daxil edilməsi zamanı Cəlaləddin Bəlxinin Konyada yaradıcılıqla məşğul olduğu və orada öldüyü səbəbiylə türklərin müqaviməti ilə qarşılaşdıq, buradan onun irsinin “türk mədəni dəyəri” olduğu güman edilir. Əgər məsələyə belə nöqteyi-nəzərdən baxsaq, bu gün Əfqanıstanın da o yazıçıya haqqı var, çünki doğulduğu yer indi o ölkədədir. İran bu halda bəyan edir ki, Mövlana Cəlaləddin Bəlxin əsəri qlobal əhəmiyyət kəsb edir, və dünyaya aiddir”.