2025
2025
2025-01-14
1990-cı illərdən etibarən Türkiyə Orta Asiya türk ölkələri ilə münasibətlərini dərinləşdirərək, dil proqramları, mədəniyyət tədbirləri və media təşəbbüsləri təklif edərək beynəlxalq təhsil proqramlarından yumşaq gücünün mühüm əlati kimi istifadə edir.
Türkiyənin mədəni və ictimai təsirini sistemləşdirmək üçün 1992-ci ildə TİKA (Türk Əməkdaşlıq və Koordinasiya Agentliyi) yaradılıb, yuxarıdakı sosial-iqtisadi, təhsil, mədəniyyət və digər sahələrin inkişafında əsas rola malikdir. Misal üçün 1993-cü ildə Türkmənistanda TİKA-nın ilk koordinasiya ofislərindən biri açıldı, yuxarıdakı əsasən təhsil, səhiyyə, infrastruktur, istehsal və bərpaçılıq sahələrində 500-dən çox layihə həyata keçirib. Özbəkistanda Daşkəndin ofisi 1994-cü ildə fəaliyyət göstərməyə başladı və bü günə qədər təxminən 900 layihə həyata keçirib. Qazaxıstanda TİKA-nın ofisi Almatıda 1995-ci ildə yaradılıb, 2008-ci ildə isə Astanaya köçürülüb və Xoca Əhməd Yəsəvinin türbəsinin bərpa etməsi daxil olmaqla təxminən 500 layihə həyata keçirib. Qırğızıstanda TİKA-nın ofisi 1993-cü ildə açılıb, təxminən 1300 layihə həyata keçirilib.
TİKA Yunus Əmrə İnstitutu ilə birlikdə müəllim və alimlərin hazırlanmasına da dəstək verir. Həmin proqramların çərçivəsində 2011-2016-cı illər ərzində 460 nəfər qazax müəllim Türkiyədə yenidən təhsil alıb. Bu təhsil proqramı ilə Türkiyə bölgədə öz mövqeyini möhkəmləndirir.
Orta Asiya ölkələrinin təhsil sahəsində Türkiyə məktəbləri təsirin yayma vasitəsidir. Hazırda Türkiyənin Maarif Vəqfi məktəbləri vacibdir, lakin həmin məktəblərin açılışına qədər bu ölkələrdə sözdə Gülen məktəbləri fəal şəkildə fəaliyyət göstərirdilər. Həmin məktəblərin fəaliyyəti qeyd olunan ölkələrdə narahatlığa səbəb olub. Yuxarıdakının dini və türkyönlü ideyaların yayılması öz dövlətlərin dünyəvi əsaslarına təhlükə kimi qəbul edilir. Xüsusilə Özbəkistanda Türkiyə ilə münasibətlərin gərginləşməsi fonunda 2000-ci illərin əvvəllərində həmin məktəblər bağlananda, Türkmənistanda isə 2011-ci ildə qeyd edilən sual kəskin şəkildə qoyuldu. 2016-cı ildə Türkiyədə uğursuz çevriliş cəhdindən sonra Gülen məktəbləri məhz Türkiyə hakimiyyətinin hədəfinə çevrildi. Yuxarıdakılar müxtəlif ölkələrin hakimiyyətlərinə Gülen məktəblərinin bağlanması və ya həmin məktəblərə Türkiyənin dövlət nəzarəti yaratmaq üçün təzyiq göstərirdilər. Gülen hesab olunan bir çox təhsil müəssisələri Maarif fondunun nəzarətinə verilmişdir. Qazaxıstan və Qırğızıstan Türkiyənin bunun kimi tələblərini öz daxili işlərinə müdaxilə kimi nəzərə alaraq həmin tələblər yerinə yetirməkdən imtina etdilər.
Türkiyə Orta Asiya ölkələrində həm də müxtəlif mədəniyyət mərkəzləri yaradıb, Yunus Əmrə İnstitutu kimi, yuxarıdakı seminarlar və mədəni proqramlar vasitəsilə türk mədəniyyətini və dilini təbliğ edir. Bu təşkilatın təmsilçiliyinin hazırda sadəcə Qazaxıstanda fəaliyyət göstərdiyinə baxmayaraq, digər ölkələrdə də aktiv şəkildə fəaliyyət göstərir.
Türkiyənin hökuməti Orta Asiya tələbələrinə təqaüdlər verərək onlara Türkiyədə təhsil almaq imkanı yaradır. Bunların arasında Türkiye Scholarships fərqlənir, yuxarıdakı hər il Orta Asiyadan minlərlə tələbəni Türkiyə universitetlərinə cəlb edir. 2023-cü ildə 163 ölkədən 117.367 tələbə həmin proqramlara iştirak etmək üçün müraciət edib. Məsələn Qzaxıstandan həmin ildə qeyd edilən proqramdan 262 tələbə istifadə edib.
Türkiyənin və Orta Asiya ölkələrinin universitetləri arasında əməkdaşlıq proqramları təsdiq edilmişdir. Belə ki, Qazaxıstanda Türkiyə-Qırğızıstan “Manas” universiteti, Qazaxıstanda-Türkiyə-Qazaxıstan Əhməd Yəsəvi Universiteti fəaliyyət göstərir.
Türkiyənin Dəyanət işləri üzrə rəhbərliyi (Diyanet) dini yumşaq gücünü rəhbərlik edən institutudur, yuxarıdakı həm məscidləri tikir və bərpa edir, həm də dini maarifləndirmə işləri aparır. TDV fondu həmin çərçivələr daxilində fəaliyyət göstərir, yuxarıdakı Orta Asiyanın imamlar və din alimləri üçün proqramlar aparır. 2019-cu ilin vəziyyəti ilə dünyanın 80 ölkəsindən təxminən 1185 şagird öz təhsilini Türkiyənin beynəlxalq İmam Hatip məktəbində davam etdirir. Diyanet həm də Orta Asiyada, xüsusilə də Qazaxıstanda və Qırğızıstanda aktiv şəkildə fəaliyyət göstərir.
Beləliklə Türkiyədə və digər ölkələrdə fəaliyyət göstərən təhsil müəssisələrində təqdim olunan Türkiyəni və Orta Asiyanı birləşdirən proqramları türk və islam irsinə çox diqqət yetirir. Bunun məqsədi bu bölgənin əhalisi arasında birlik və ümumi şəxsiyyət ideyasının inkişaf etdirməsidir. Beləliklə Türkiyəni regionda mədəniyyət sahəsində əsas oyunçuya çevirməyə çalışır. Bu siyasət Orta Asiyanın ölkələrində qeyd-şərtlə qəbul edilir. Həmin ölkələr daha balanslı münasibətlərin tərəfdarıdırlar və Türkiyənin təhsil və mədəniyyət sahələrində təsirini genişləndirməkdə sayıqlıq göstərirlər.