2025
2025
Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzası barədə Xndzoresk (Xınzırək) (Хинзырак) kəndinin iki sinifli məktəbinin nəzarətçisi N. Şirakuni[1] maraqlı məlumatlar verir.
Məqalə müəllifinin bildirdiyinə görə, Zəngəzur qəzası şərqdən və cənub-şərqdən Şuşi və Cəbrayıl qəzaləri ilə, şimaldan Cavanşir, qərbdən və cənub-qərbdən isə Yerevan quberniyasının Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzaları ilə, cənubdan və cənub-şərqdən isə Araks (Araz) çayı ilə hamsərhəd idi, yuxarıdakı eyni zamanda Rusiya ilə İran arasında dövlət sərhədi idi.
N. Şirakuni qəzanın adının mənşəyinə dair bir neçə məşhur ənənə təqdim edir. Yazır ki, Zəngəzur sözü erməni “çuxurlar vadisi”nin (цакери-дзор, ущелье дыр) təhrif olunmuş versiyasından, digər bir ənənəyə görə, “güclü zəng” (занг зоравор, колоколь сильный) idiomundan yaranmışdır. Deyirlər ki, Gorusdan (Герус) təxminən üç kilometr uzaqlıqda yerləşən monastırda zamanda nəhəng zəng olub, yuxarıdakının səsi bir neçə on kilometr məsafədə yerləşən yaşayış məntəqələrinə qədər çatırdı. Bu səbəbdən də əhali onu “güclü zəng” adlandırıb. Bəziləri isə iddia edirlər ki, Zəngəzur “Tsağkadzor (dərəçiçək)” (цахкадзор, ущелье цветож) sözündən yaranıb.
Məqalə müəllifi, Zəngəzur qəzasının mənzərəsini təsvir edərək qeyd edir ki, yerli əhali bir çox qayalara xüsusi adlar verib, bunlara dair əsatirlər qoruyub saxlamışlar.
N. Şirakuni yazır ki, qəzanın əhalisi kənd təsərrüfatı ilə məşğul olub, yuxarıdakı bərbad vəziyyətdə idi. Səbəb bir çox gənclərin pul qazanmaq ümidi ilə Bakıya getməsi idi, oradan artıq bacarıqsız vəziyyətdə qayıdırdılar. Əsaslandırma kimi qəzanın ən böyük kəndi olan Xdzoreskin (Xınzırək) misalı gətirir. 1886-cı ilin ailə siyahılarına görə, kənddə 620 ev[2] olub, artıq 1904-cü ildə həmin kənddən Bakıda 987 kişi, 305 qadın olub.
Zəngəzur əhalisi barədə danışarkən məqalə müəllifi qeyd edir ki, əhali ermənilərdən və tatar-şiələrdən ibarət idi. Yuxarıdakılar yarı köçəri həyat sürürdülər, onların əksəriyyəti oturaq deyildi, öz iqtisadiyyatı yox idi, bölgənin müxtəlif kəndlərinə səplənmişdilər, buna görə də onlar tez-tez quldurluğa və qarətə əl atırdılar.
Zəngəzur qəzasında maarif işinin gedişi 1894-cü ildən başladı. 1904-cü ilin vəziyyəti ilə qəzada 40 məktəb olub. Dövlət məktəblərinin açılışına qədər Zəngəzur qəzasında erməni paroxial məktəbləri olub. Məqalə müəllifi Xdzoreskdən (Xınzırək) təxminən 25 km şimalda yerləşən Zəngəzur qəzasının qədim monastır komplekslərindən Sisərnəvəngi (Цицернаванк, монастыр мизинца), Vağudi məbədi (Воротна-ванк) təsvir edir, həmin kilsələrin divarlarında erməni yazıları var idi.
Erməni məliklər barədə danışaraq N. Şirakuni qeyd edir ki, Zəngəzur qəzasının fars hakimiyyəti altında olduğuna baxmayaraq, erməni məlikləri tərəfindən idarə olunurdu və qəzanın daxili idarəsi onların səlahiyyətlərinə daxil edilmişdir. Zəngəzur məlikləindən məqalə müəllifi 18-ci əsrin birinci yarısında Teğ (Дыг) kəndində yaşamış və şücaəti ilə məşhur məlik Barxudarın adını çəkir.
Beləliklə, qeyd olunan məqalədəki faktlar Zəngəzur sözünün mənşəyinin erməni əsasına, həmin dövrdə başqa variantın və ya variantların olmamasına, 4-cü əsrə aid erməni mənəvi mərkəzlərinin mövcudluğuna, erməni məliklər tərəfindən qəza idarə olunduğu halına, bölgənin, ərazidə nüfuzlu olan ermənilərə, mənsub olduğuna şahidlik edir.
[1] Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, выпуск 34, Тифлис, 1904, отдел I, с. 182-217.
[2] Əslində kənddə 613 ev yaşayırdı (4219 nəfər, bundan 2344 kişi, 1875-i qadın idi), bax-Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г., Тифлис, 1893, с. 249․