2025
2025
13-cü əsrin ortalarında Artsaxda Xaçının erməni knyazlığı (hakimiyyəti) qorunub saxlanılırdı, yuxarıdakı Xaçın knyazı Həsən Cəlaləddövlənin (1214/1216-1261-ci illər) dövründə ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatıb. “Həsən” ərəb dilindən tərcümədə “gözəl”, “Cəlal”- “izzət, əzəmət” “Dövlə” isə “sərvət, hakimiyyət” deməkdir. O “Xaçın və Arran knyazı”, “Artsax ölkəsinin (dünya) avtokratik və böyük şahzadəsi”, “Kral” titullarına sahib idi. 1216-1238-ci illərdə Həsən-Cəlal Gəncəsərin Surb (Müqəddəs) Hovhannes Mkrtiç kilsəsini tikdirdi. Orta əsr erməni mənbələri, Qandzasar monastırında qorunub saxlanılan erməni litoqrafik yazıları, həm də onun Qandzasar monastırına hədiyyə etdiyi əlyazma Müqəddəs Kitabının məşhur kolofonu Həsən Cəlalın milliyətcə erməni knyazı olduğuna dəlalət edir.
Xaçının bu erməni görkəmli hökmdarının türk mənşəli olduğunu, onun knyazlığı isə “Xaçının alban atabəyliyi” adlanması təsəvvür etmək çətindir, o halda ki, 13-cü əsrdə türk və ya alban əhalisi Xaçının ərazisində mövcud deyildi.