2025
2025
2024-cü il noyabrın 6-da Qırğızıstan paytaxtı Bişkekdə Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) Dövlət Başçılarının 11-ci Zirvə görüşü keçirilib, təşkilatın yeni bayrağı Türkiyənin təşəbbüsü ilə qəbul edilib. Türkiyə prezidenti Ərdoğan dövlət başçılarına xüsusi xatirə sikkəsini[1] hədiyyə etdi, onların üzərində rus tatar ziyalısı İsmayıl Qaspıralının aşağıdakı məşhur fikri-pantürkizmin şüarlarından biri yazılmışdır. “dildə, düşüncədə və hərəkətdə birlik”.
İ. Qaspıralı türkdilli xalqların dil birliyi ideyasını ilk irəli sürənlərdən biri olmuşdur.
SSRİ-nin dağılmasından sonra, Türkiyə türkdilli ölkələrlə vahid əlifbanın qəbulu ilə bağlı işlər aparmağa başlayıb. İlk addım 1991-ci ildə İstanbulda türk ölkələrinin müasir əlifbalarına həsr olunmuş simpozium oldu. Ortaq əlifbanın türk latın əlifbasına əsaslanması müzakirə olunub.
Türkoloji tədqiqatlar məqsədi ilə 2012-ci ildə Astanada Türk Akademiyası yaradılıb, fəaliyyətinin mühüm hissəsi vahid əlifbanın hazırlanması idi. TDT-nın yaradılmasından sonra, akademiya onun himayəsinə keçdi, vahid əlifbanın hazırlanması işi isə Türk Dünyası Vahid Əlifba komissiyasına həvalə edilib. 2024-cü ilin sentyabr ayının 9-11-də Bakıda keçirilən görüş zamanı “Atatürk adına mədəniyyət, dil və tarix ali qurumunun Türk dili dərnəyi ilə” işini koordinasiyə etmiş komissiya vahid türk əlifbası üzrə bəyanatın mətnini[2] təsdiqləyib. TDT tərəfindən 34 hərfdən ibarət “vahid türk əlifbası[3]” təsdiqləndi.
Türk latın əlifbası ilk Azərbaycan 1991-ci il dekabr ayında qəbul edib. 1993-cü ildə Özbəkistan latın əlifbasını qəbul etdiyi barədə elan edib, lakin əslində kiril əlifbasından istifadə etməyə davam edir. 1993-cü ildə latın əlifbasına keçid haqqında Türkmənistan da elan edib, bu, praktikdə baş vermədi. Rusiyanın mədəni və dil təsirinin böyük olduğu Orta Asiya dövlətləri üçün yeni əlifbanın qəbulu çətindir. Bundan başqa türk dillərinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var. 1995-ci ildə Özbəkistan 26 hərfdən ibarət latın əlifbasını qəbul etdi, 1999-cu ildə isə Türkmənistan da belə bir əlifbanı təsdiqləyib. 2000-ci ildə Azərbaycanda rəsmi şəkildə Kiril əlifbasnın istifadəsi dayandırıldı. Belə şəraitdə, Türkiyənin əsas məqsədlərindən biri türkdilli ölkələrdə vahid türk əlifbasının qəbuluna nail olmasıdır.
Vahid əlifbanın qəbulundan sonra, Türkiyə ortaq təhsil proqramlarının qəbulunu hədəfləyir. Bu istiqamətdə artıq xeyli iş görülüb. Xüsusilə, Türk Akademiyası “Ortaq türk tarixi”, “Türk dünyasının coğrafiyası” və “Ortaq Türk ədəbiyyatı” dərslikləri nəşr edib, bunlar Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistanın təhsil proqramlarına daxil ediliblər[4].
Beləliklə, vahid əlifbanın qəbulu türk dillərin birləşməsi üçün əsas olacaqdır və türkdilli ölkələrin inteqrasiya proseslərinə, Türkiyənin pantürkizm proqramlarının gələcəkdə həyata keçirilməsinə töhfə verəcək.
[1] Amoyeva U., Doğan S., Памятная монета ОТГ отражает глубокие связи между тюркскими
странами, 8.11.2024, Anadolu Ajansı․
[2] Turkish academy approves 34-letter common Turkish alphabet, Sep 11, 2024, Daily Sabah.
[3] Declaration on Common Turkic Alphabet, Baku, 11 September 2024․
[4] Textbooks on "Common Turkic History", "Common Turkic Literature", "Geography of the Turkic World"․