2025
2025
2024-09-09
Öz coğrafi mövqeyinə görə Ermənistan krallığının Sünik vilayətinin əyalətlərindən Areviq müstəsna əhəmiyyətə malikdir, yuxarıdakının ərazisi hazırda Ermənistan Respublikasının Sünik mərzinin Meğri subregionuna uyğundur.
Areviq bütün erməni dövlət vahidlərinin Araratyan (Van, Urartu), Yervanduni, Artaşes, Arşakuni Xanədanlarının, Baqratuni Ermənistanın tərkibində idi. 987-1170-ci illər ərzində əyalət Sünik və ya Bağats krallığının bir hissəsi idi. Yuxarıdakının çöküşündən sonra bölgə Ermənistan hökumət evlərin Orbelyanlar və onların radiuslarının sayəsində öz qismən daxili suverenliyini qoruyub saxlamağa davam etdi.
Xarici hökmranlıqlar arasında Areviq əyaləti də mütəmadi olaraq qırğınlara məruz qalıb, əhali isə mühacirət edib. Areviq-Meğrinin bir çox erməni toponimləri təhrif edilərək yad adlar almışlar. Lakin, Meğri erməni adını qoruyub saxlayan yaşayış məntəqələrindən biridir. Rus mənbələrində Мигри adlandırılır. Əyalətin kəndlərinin adları erməni olduqlarına şahidlik edirlər-Agarak, Amrakar, Yernadzor, Liçk, Karçevan, Şvanidzor, Vahravar, Vanq, Vardandzor, Taştun və s.
Areviqin erməni olduğunu ərazidə mövcud olan erməni tarixi-mədəni abidələrinin-ibadətgahlaın, kilsələrin, xaçkarların, qəbirlərin mövcudluğu sübut edir. ən qədim xaçkar 9-cu əsrə aiddir.
Meğrinin yaxınlığında yerləşən Surb Hovhannes (Müqəddəs Hovhannes) kilsəsi (Meğrinin monastırı, 17-ci əsr) əyalətin mənəvi mərkəzlərindən biri idi. Meğrinin Surb Astvatsatsin və ya Mets Tağ (1673-cü il), Pokr Tağ Surb Sargis (17-ci əsr) kilsələri də görkəmli idilər.
Areviq əyalətinin, demək olar ki, bütün kəndlərində kilsələr olub. Vanq kəndinin yaxınlığındakı tərk edilmiş Kaler kəndinin Surb Astvatsatsin (Müqəddəs Varvara, 17-ci əsr), Arkes və Malev tərk edilmiş kənd yerlərindəki dağıdılmış kilsələri (14-16-cı əsrlər), Kuris (15-17-ci əsrlər), Liçq, Cvaravan adlandırılan (17-ci əsr), Vahravar, Karmravanq (17-ci əsr) kilsələri məşhurdurlar. Taştun kəndində dörd sütunlu, günbəzli, bazilika Surb Stepanos kilsəsi (17-ci əsr) qorunub saxlanmış. Ətrafında kənd yerləri var (Romelants, Qyildizants, 14-17-ci əsrlər), xaç daşı olan qəbristanlıqlar (Şvanidzor).
17722-1730-ci illər ərzində Sünik azadlıq mübarizəsi zamanı Areviq əyaləti nadir erməni-fars əməkdaşlığı körpüsünə çevrilmişdir. 1727-ci ildə Mxitar Sparapet və Ter-Avetis fars Duzali xanından hərbi yardım alaraq Meğri qalasından osmanlı ordusunu birgə qüvvələrlə qovaraq Meğri dərəsində məğlub edirlər.
19-cu əsrin əvvəllərindəAreviq əyaləti Rusiya imperiyasına birləşdirildi, bu da öz növbəsində xüsusi ilə əyalətin mərkəzi Meğrinin inkişafına töhfə verib. 1834-cü il aprel ayında Meğriyə gələn isveçrəli arxeoloq Frederik Dyubua çiçəklənən bağlarını görərək, onları əsl cənnətlə müqayisə edib və bildirib ki, Meğri ermənilərin məskunlaşdığı ərazidir. Meğri regionu 1849-cu ildə İrəvan quberniyasının tərkibinə daxil edilib, 1867-ci ildə isə yeni yaradılmış Yelizavetpol quberniyasına qoşulub.
Meğri kəndində, 20-ci əsrin birinci oniliyinə qədər yalnız ermənilər yaşayırdı. 1831-ci ildə 272 nəfər, 1873-ci ildə isə 830 nəfər sakini var idi. Qafqaz quberniyasının mülki hissəsinin Qaafqaz quberniyasının Zaqafqaziya statistika komitəsinin əmri ilə tərtib edilmiş 1886-cı il ailə siyahılarına görə, Meğridə yalnız ermənilər yaşayırdı. 167 ev-947 nəfər erməni sakini. 1897-ci ildə keçirilmiş ümumrusiya siyahıyaalınması məlumatlarına görə, Meğridə 955 nəfər erməni yaşayırdı, 1922-ci ildə 1100 nəfər sakindən 1085 nəfəri erməni idi, 15 nəfəri türk-tatarlar. 1926-cı ildə 1055 nəfəri erməni idi, 48 nəfəri türk, 58 nəfəri rus idi, 1931-ci ilin məlumatlarına görə, 1013 nəfəri erməni, 12 nəfəri türk qrupunun nümayəndələri, 22 nəfəri rus idi.
Meğri rayonunda 1831-ci ildə 1031 nəfər erməni və 1143 nəfər müsəlman, 1873-cü ildə 3010 nəfər erməni, 2997 müsəlman və 4 nəfər əcnəbi, 1886-cı ildə 4213 nəfər erməni, 2611 nəfər müsəlman, 1585 nəfər əcnəbi yaşayırdı. 1914-1919-cu illər ərzində əyalətin əsas əhalisi ermənilər idi, 1922-ci ildə burada 6370 nəfər erməni, 1535 nəfər türk-tatarlar, 1931-ci ildə 7097 nəfər erməni, 2329 nəfər türk qrupun nümayəndələri, 28 nəfər rus yaşayırdı. Hətta 1931-ci ildə əhalinin milli mənsubiyyətini qeyd etdiyində siyahılarda “azərbaycanlı” etnik vahidi yox idi.
Rusiyada 1917-ci il Fevral inqilabından sonra yaradılmış müvəqqəti hökumətə tabe olan Zaqafqaziya Xüsusi Komitəsinin əmri ilə Meğridə yerli hakimiyyət orqanı yaradıldı. 1918-ci il may ayının sonunda Ermənistan Respublikasının müstəqilliyinin elan edildikdən sonra Meğri əyaləti əvvəlcə Andranik sərkərdəsinin, ondan sonra Arsen Şahmazyanın və Qareqin Njdein hərbi qüvvələrinin nəzarəti altındakı suveren Qarabağ-Zəngəzur vilayət hakimiyyəti altında idi. Qareqin Njde bölgəni türk-tatar hücumundan qorumaq üçün Sünikin cənubunda və Naxicevanın cənub-şərqində Kapan, Areviq, Qoğtının ərazilərində Kapargoğt adı ilə müdafiə bölgəsi yaratmışdır və komandanlığını öz üzərinə götürüb.
Ermənistanın sovetləmşməsindən sonra 1920-ci il dekabr ayının 25-də yaradılmış Muxtar Sünikin və 1921-ci il aprel ayının 27-də elan edilmiş Dağlıq Ermənistanın həyatında Meğri müstəsna rol oynayıb. 1921-ci il iyulun ortalarında Meğrinin ərazisi ilə erməni ziyalıları, hərbçiləri və əhalinin digər təbəqələri İrana keçə bilirlər, sovet hökumətinin göstərdiyi təqiblərindən və repressiyalarından azad olurlar. Qareqin Njdein rəhbərlik etdiyi azadlıq mübarizəsinin sayəsində Rusiya Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Qafqaz Bürosu 1921-ci il iyulun 7-də Zəngəzur Sovet Ermənistanın tərkibində qaldığına qərar verib.
Sünik-Meğri rayonu Ermənistan Respublikasına böyük strateji əhamiyyət daşıyır, üstəlik həmin erməni ərazisinə olan Azərbaycanın ambidsiyaları təsadüfi deyil.
Foto Sasun Danielyan tərəfindən çəkilmişdir