2025
2025
Bakıda beynəlxalq irsi komitəsinin 43-cü iclasının çərçivəsində 2019 il iyul ayının 3-dən sentyabr ayının 30-a qədər Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyinin, Azərbaycan xalça muzeyinin, Azərbaycanda Fransa səfirliyinin, Azərbaycanın Fransa universitetinin və Silk Way West aviaşirkətinin himayəsi ilə Azərbaycan xalça muzeyində “Azərbaycanın irsi Luvr muzeyində” sərgisi təqdim olunub[1]. Bununla əlaqədər azərbaycan informasiya vasitələri qeyd edirlər.“Mədəniyyətimizin tarixində ilk dəfə Luvr muzeyinin daimi sərgisindən burada 3 nadir eksponatlar nümayiş etdiriləcək. KİV-in məlumatlarına görə Bakıda bu sərgi iki muzeyin əmakdaşlığının başlamasına depar attı, sonuncu həmin əlaqələrini möhkəmləndirəcək və iki sənət mərkəzində qorunan, milli irsini təqdim edən irimiqyaslı layihələrin həyata keçirilməsi üçün stimul olacaq”.
Bu layihə ilə, qeyd olunduğu kimi Azərbaycan Respublikasında 2018-2022 illər ərzində xalça sənətinin qorunması və inkişafı dövlət proq8amının həyata keçirilməsi üçün böyük töhfə verirdi[2]. Deyiləndən, qonşu ölkəmizdə dövlət səviyyəsində xalça sənətinin vacibliyini vurğuladığını, Luvr muzeyinin kolleksiyasında qorunan xalçaları ilə ilgili nə qədər uzunmüddətli hədəfləri olduğu aydın olur. Qeyd etməyə dəyər ki, hadisəni işıqlandıran fotolarda görünən yuxarıda qeyd olunan üç xalça, bunca gürurla azərbaycanlıların nümayiş etdiyi üç nadir eksponatı erməni xalçalardır. Amma erməni tərəfindən bunların erməni xalçalar olduğu haqqında səsləndirdiyi əks arqumentlərinə Azərbaycanın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun xalçalar şöbəsinin rəhbəri, professor Vidadi Muradovqarşılıq verdi, deyərək ki, bunlar azərbaycan xalçalarıdır və azərbaycan tarixinin tərkib hissəsidir[3]. Onun sözlərinə görə Azərbaycan xalçaları öz tarixinə, etnoqrafiyasına, mədəniyyətinə qədər qədimdirlər (köhnə) və danılmaz faktı odur ki, Qafqazda xalçaçılıq Azərbaycan xalqı ilə əlaqələndirilir. Ona görə, azərbaycanlı xalça ustaları öz dünyagörüşü, düşüncəsi və mifologiyası ilə əlaqəli naxışlardan və ornamentlərindən istifadə edərək xalçaçılıqla məşğul olubdurlar. Ondan sonra qeyd edib ki, azərbaycan xalçalarına ermənilərin ambisiyaları əsassızdır, həmin xalçaların əsas ornamentləri türk mənşəlidir və türk xalqları tərəfindən istifadə olunan simvol və işarələrlə əlaqələndirilir, əlavə edərək ki, dünyada elmi, mədəni, siyasi, iqtisadi qarşılıqlı münasibətlərin var olduğu halda ermənilər razılaşmalıdırlar ki, tarix boyunca həmin qarşılıqlı əlaqələrindən “kifayət qədər” özləri də istifadə ediblər və azərbaycanlı türklərindən xalça düzəltməyi (örmək, hazırlamaq) öyrənmişlər (sadəcə xalça düzəltməyi) və həmin xalçalarda əsassız şəkildəerməniliyinin, azərbaycan xalçalarında “erməni xaçların” və buna oxşar digər şeylərin axtarışlarına son qoymalıdırlar.
Tarix elmlər doktoru, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Xalçalar şöbəsinin müdiri, Vidadi Muradov[4]elan edib.“Azərbaycan xalçaları Azərbaycan tarixinin tərkib hissəsidir”.
Ermənilərin xalçaçılıq məharəti ilə Azərbaycan türkləri ilə tanış olduqları iddiası sadəcə absurddur, çünki fakt odur ki, Erməni yüksəlikləri xalçaçılığın ən qədim beşiklərindən biri hesab olunur və xalçaçılıq ənənələri minilliklər boyu dayanmadan davam etmişdir. Ermənistanın müxtəlif qazıntılarda tapılmış xalçaçılıq alətləri, xalça və parça qırıntıları[5], eləcə də Ermənistanda bir çox qədim yerlərində[6] qazılmış hər cür yünəyircilərin, yünəyircilərin başları Ermənistan yüksəliklərində iplikçilik və xalçaçılıq ənənələrinin sübutudur. Xalça mədəniyyəti və ümumiyyətlə iplikçiliklə bağlı Urartu dövrünə aid mixi, arxeolji və təsviri mənbələrində[7]diqqətəlayiq məlumatları ehtiva edir. Urartudan sonrakı mərhələdən də e.ə. 6-4-cü əsrlərə aid erməni qazınılarından iplikçilik və xalçaçılıq mədəniyyətinin qədim ənənələrinin sübutları qorunub saxlanılmışdır, sonuncunu öz əsərlərində İ. Karapetyan ətraflı müzakirə edib, qeyd edərək ki, sonuncular əvvəlki dövrdə bu ənənələrin mövcudluğu və həmin mərhələdə yüksək inkişafı haqqında[8]şahidlik edirlər.
Erməni xalçalarının ornamentlərinin qədim mənşəyinə həm erməni, həm də xarici araşdırmaçılar istinad etmişlər, sonuncuların əsərlərində tarixi Ermənistan ərazisindən qazılmış tunc dövrünə aid arxeoloji nümunələrinin və ya Urartu iknoqrafiyası ilə olan paralellərinə xüsusi diqqət yetirilibdir, bəzi hallarda əvvəlki qədim Kiçik Asiya mədəniyyətinin iknoqrafiyası ilə paralelləri nəzərdən keçirilmişdir və bu baxımdan sadəcə erməni araşdırmaçılarının fikri deyil, eləcə də xarici araşdırmacılarının fikri çox vacibdir. Misal üçün, öz geniş araşdırmasında erməni xalça naxışlarının qədim mənşəyinə[9]istinad edən alman xalça mütəxəssisi F. Ganstorni.
Yəni iddiası ki, ermənilər xalçaçılıq sənətini azərbaycanlılardan öyrənmişlər istər arxeoliji, istərsə də mənbəoloji və ya tarixi materiallar, şəhədətlər və faktlarla inkar edilir.
Luvr muzeyinin kolleksiyasından seçilmiş və Bakıda sərgilənmiş mxalçalarına gələrək bunlardan birinə istinad edək. O məşhur erməni Craberd tipli xalçasıdır, sonuncunu müxtəlif araşdırmaçılar erməni əjdaha xalçasının bir növü hesab edirlər. Manya Ğazaryana görə 17-ci əsrdən erməni klassik əjdaha xalçaları öz klassik görünüşünü itirirlər, zamanın başqa xalçalarından təsirlənərək bir neçə başqa növlərin yaranmasına səbəb olurlar, Artsaxın Craberd erməni kəndində, sonradan Zəngəzurun Xndzoresk kəndində, Sisyanda və digər yerlərində[10]düzəltilən xalçalar yuxarıda qeyd olunana aiddir. V. Tatikyanın bu tipli xalçaları Artsvagorg (Qartal) xalçası hesab edir, məhz Craberd və ya Xaçen tipli xalçasını öz “Artsax damazlıqları” fundamental əsərinin üz qabığının şəkili kimi alıb. Bu xalçaları o erməni əjdaha xalçalarının bilavasitə varisləri hesab edir, ona görə sonuncunun ornamentləri mükəmməldir və galiba klassik erməni əjdaha xalçasının toxunulmaz nümunəsi onların yaranması üçün əsas olmuşdur, sonuncunun ornamentlərindən çoxlu elementlər[11]alınıb. Buna oxşar xaçşəkilli ştapel xaçı ilə Artsvagorg (Qartal) xalçası Garnakar kəndində[12]aşkar edilib. Buna oxşar xalçaların daha ətraflı növlərin bölünməsi Aşxunc Poğosyan edib, o düşünür ki, Craberd xalçalar qrupu 4 varianata bölünür, bunlardan klassik əjdaha xalçalarına şüa ornamenti bir uydurma ilə və hər iki tərəfdən haşiyələnən bir-birinə bağlanmış iki əjdaha stilizasiyalardan ibarət, liravari konturlu təsvirlərlə bəzədilmiş kilimlərə aiddir[13].
Hər halda, fakt odur ki, azərbaycanlılar dövlət səviyyəsində Luvr ilə razılaşa biliblər və orada qorunan erməni xalça nümunələrini azərbaycan olaraq adlandıraraq (təqdim etmək), sonuncuları Bakıda belə təmtəraqla təqdim edə bildi.
[1] https://azcarpetmusem.az/en/single/755, mövcuddur 08.05.2024 il.
[2] https://www.azernews.az/culture/153036.html, mövcuddur 08.05.2024 il.
[3] https://news.az/en/armenians-attept-to-appropriate-azerbaijani-carpets-on-display-at-louvre-museum-photo/, mövcuddur 09.05.2024 il.
[4] https://en.trend.az/azerbaijan/politics/3088574.html, mövcuddur 10.05.2024 il.
[5] Bu baxımdan, A. Poğosyanın Ermənistanda xalçaçılığın mənşəyi məsələsina dair, bax, 2, Yerevan, 2001, sayfa 236-250.
[6] L. Yeganyan, Aragats arxasında, Telemak Xaçatıryanın xətrinə həsr olunmuş arxeoloji tədqiqatlar, Yerevan, 2018 il, sayfa 29-36.
[7] E. Grekyan Urartuda iplikçilik haqqında yeni aşkar edilmiş sübutlar, şərqdəki qadın, Yerevan, 2024 il, sayfa 28-30.
[8] İ. Karapetyan, e.ə. 4-5-ci əsrlərdə Ermənistanın maddi mədəniyyəti, Yerevan, 2003, sayfa 56-57.
[9] F. Gantsorn, Xristian şərq xalçası, Yerevan, 2013, sayfa 48-56.
[10] M. Ğazaryan, sayfa 32, 36, 37, 40, 41.
[11] V. Tatikyan, Artsaxın şəcərələri (damazlıqlar), Yerevan, Yerevan, 2004, sayfa 22.
[12] V. Tatikyan, eyni yerdə, sayfa 24.
[13] A. Poğosyan, əjdaha xalçaları haqqında, yeni etnoqrafik jurnalı, Yerevan, 2005, sayfa 109-110.