2025
2025
Artsaxda 44-günlük müharibəsindən sonra Azərbaycan aktiv şəkildə qondarma «Qərbi Azərbaycan» tezisini Ermənistan Respublikasının bütün ərazisinə açıq şəkildə ambisiyalar göstərərək irəliyə sürürlər. Lakin onilliklər boyunca Bakı, eləcə də İran şimal-qərbi illərinə ərazi iddiası təqdim edərək «Cənubi Azərbaycan» tezisini irəliyə sürüb. Həmin tezisə görə 19-cu əsr rus-Sasani İran müharibə nəticəsində Azərbaycan şimali, cənubi və qərbi Azərbaycanlara bölünüb. Bu tezisin «Böyük Azərbaycanın» hissəsi kimi İran Şərqi Atropatena, Qərbi Atropatena, Ərdəbil, Qəzvin, Zəncan illəri (əyalət) hesab olunurdu, burada əhali xüsusilə türk dillidir. Lakin bəzən Azərbaycan təbliğat maşını Tehran ərazilərinə qədər «tarixi Azərbaycanın» hissəsi kimi təqdim edərək həmin çərçivəsindən çıxır.
Artsaxı, Ermənistanı, Gürcüstanı, Dağıstanı və İran ərazilərini daxil edən «Böyük Azərbaycan» dərs kitabı
İrana qarşı bu ərazi iddialar Araz çayından şimalda Azərbaycan adıyla dövlətin yaranmasından sonra başlanıb. 1918 ilinə qədər sadəcə Araz çayının cənubunda yerləşən tarixi Atropatena ölkəsi Azərbaycan adlandırılırdı.
Azərbaycan (fars dilində` Azərbaycan) adı Atropatenanın yeni klassik fars Əzarbədagan/Əxarbəygən-nin ərəbləşdirilmiş variantıdır, bu da orta fars dilindən götürülüb. Bugün də İranın Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan (Atropatena) əyalətləri Azərbaycan adlandırılırlar.
Araz çayının şimalında Azərbaycan adıyla dövlətinin yaranması müəyyən çaşqınlığa səbəb olub, amma bu ad qəsdən seçilibdir. Hələ 1918 ilində həmin adın seçmə arxasında duran Osmanlı İmperiyasına etiraz notası göndərib.
Məşhur Şərqşünas V. Bartloda görə Araz çayının şimalında yaranmış dövlət üçün Azərbaycan deyil Arran seçilməliydi. Hələ 1924 ilində Bartlod qeyd edir ki, Arazın şimalındakı dövlətini Azərbaycan adlandırması sonradan «iki Azərbaycanı birləşdirmə» məqsədi olub. Bu fikir həm Sovet illərində, həm də Azsərbaycanın müstəqilliyə nail olduğundan sonra irəliyə sürüldü. İkinci Dünya müharibə illərində Sovet qoşunları İranın şimali-qərbi hissəsini işğal edərək orada Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini elan ediblər. Bu soruda Sovet Azərbaycanın hakimiyyətinin böyük rolu olub. Amma Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qısa rolu oldu. İran mərkəzi hakimiyyətinə bu bölgələrdə öz qüdrətlərini bərpə etməyə müvəffəq oldular və bugünə qədər İran təqvimi ilə Azər ayının 21-i (dekabr ayının 12-i) Atropatenanın günü kimi qeyd olunur.
Bu böhrandan çıxmasına baxmayaraq İranın şimali-qərbinə olan ambisiyaları dayanmayıb. Azərbaycanın müstəqilliyindən sonra «iki Azərbaycanın» bir araya gətirmə tezisini Əbülfəz Elçibəy savundu. 1991 ilində Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Şurasının sədri vəzifəsini tutan Heydər Əliyev dekabr ayının 31-i İranın şimal-qərbinin türk dilli sakinlərini nəzərə alaraq «dünya azərbaycanlıları» günü elan edib. Azərbaycan təbliğatına görə həmin günü qeyd etmək üçün 1989 il dekabr ayında Naxçıvan və İran arasında olan sərhədləri «yox olması» səbəb olubdur. Artıq Heydər Əliyevin və İlham Əliyevin prezidentlik dövründə rəsmi səviyyəsində Azərbaycan bu soruda nisbətən ehtiyatlı, davranırlar, eyni zamanda daxili halqalarda tezisin irəliyə sürdüyündən çəkinərək.
Mövzü, misal üçün «elmi tədqiqatlarda» «isti saxlanıldı». Qeyd etmək lazımdır ki, hələ 1976 ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq institutunda «Cənubi Azərbaycan» bölməsi açılır, orada «Cənubi Azərbaycan» haqqında araştırmaları ilə məşğul olurlar. Azərbaycanda «Cənubi Azərbaycan» tezisinin aktivləşməsi və rəsmi səviyyəsində sonuncunun açıq şəkildə spekuliyasiyaları əsasən İran-Azərbaycan əlaqələrinin gərgin dövrlərlə üst-üstə düşür (2000-ci illər, 2010-cu illər başlanğıcı, 2020 ildən sonra). Misal üçün, 2006 il mart ayında Bakıda «Dünya azərbaycanlılar» konfransında İlham Əliyev bildirib. «Bütün dünyada sayımız 50 milyondur. Bu dünya miqyasında böyük rəqəmdir. Hamımızın vətəni birdir, Azərbaycandır». 2010-cu illər gərgin dövr ərzində Azərbaycan parlamentinin deputatları hətta Azərbaycan adını Şimal Azərbaycan adı ilə dəyişdirməyi təklif ediblər. Həmin dövrdə Bakıda eləcə də «Cənubi Azərbaycanın milli mübarizəsinə və gələcəyinə» həsr olunmuş konfranslar keçirilmişdir.
Azərbaycanda «Cənubi Azərbaycan» tezisi Artsax 44 günlük müharibəsindən sonra daha da aktivləşib. Azərbaycan rəsmi kütləvi informasiya vasitələrində «Cənubi Azərbaycan» terminin işlədilməsi, «cənubi azərbaycanlılar» haqqında qeydlər 2021-2023 illər ərzində İran və Azərbaycan arasında gərgin əlaqələri ilə paralel olaraq çoxalıb. Bu barədə Azərbaycan dövlət xəbər agentliklərindən Trend.az-ın səhifəsində həyata keçirdiyimiz araşdırmamız şahidlik edir.
«Cənubi Azərbaycanın» istinadları Trend.az-da
2022 il payızdan başlayaraq Azərbaycan televizyası ilə hava proqnozunu təqdim etdiyində «Cənubi Azərbaycanı» daxil etməyə başlayıblar, xəbər aparıcıları isə Araz çayından cənuba salam göndəriblər.
Həmin fəaliyyətinə İranda keçirilən genişmiqyaslı aksiyalarını təşviq edib.Eyni dövrdə Bakı İrandan olan müxtəlif separatçı fiqurlar üçün platforma təmin edərək daha irəliyə gedib. Xüsusilə Azərbaycan kütləvi informasiya vasitələri «Cənubi Azərbaycanın qurtuluş cəbhəsi» adını daşıyan təşkilatının sədri Mahmud Çehregani ilə müsahibələr aparıblar. Bakıya eləcə də Artsaxın işğal olunmuş və İranın sərhəd bölgələrinə Türkçülüyünün ən böyük təbliğat vasitəsi olan Günaz TV-nın sədri Əhməd Obalı ziyarət edib.
2022 il noyabr ayında Türk dilli dövlətlərinin zirvə toplantısında Əliyev bütün dünyada 40 milyon azərbaycanlı (2006 il 50 milyon) haqqında bəhs edərək İranın türk dilli sakinlərini nəzərə alaraq onlardan çoxunun ana dilində təhsil alma imkanından məruz qaldığını qeyd edib. Ondan sonra Əliyev artıq açıq şəkildə İrana istinad edir, bildirərək ki, bütün dünyanın, «İran azərbaycanlıların» müdafiəsi üçün mümkün olan hər şeyi edəcəklər.
«40 milyon», «50 milyon» azərbaycanlı kontekstində qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan təbliğat maşını güya İran şimal-qərbində türk dillilərin sayı 25-dən 40 milyona gəlib çatdığını irəliyə sürür.
Lakin, İran İslam Respublikasının sonuncu rəsmi statistik məlumatlarına görə (2016 il) türk dilli əyalətlərində əhalinin sayı aşağıdakı şəkilə sahib idi
Belə çıxır ki, bu beş əyalətin (il) əhalisi birlikdə 10 milyon 780 min nəfərdən ibarətdir. Bu əyalətlərin əhalisinin böyük əksəriyyəi türk dilli olduğuna baxmayaraq burada eləcə də Kürdlər, ermənilər və digər etnik icmalar yaşayırlar (əgər yuxarıda qeyd olunan etnik icmaların nümayəndələrini çıxartsaq İran şimal-qərbin türk dilli sakinlərinin sayı 10 milyondan az olar).
Beləliklə, Azərbaycan «Cənubi Azərbaycanı» tezisini irəliyə sürərək İran İslam Respublikasına olan öz ərazi ambisiyalarını gizlətmir.