2025
2025
İran və Azərbaycan arasındakı mübahisələr siyasi kontekstlə məhdudlaşmır. Bu ölkələrin ixtilafları daha geniş spektri əhatə edir və eləcə də İran tarixi-mədəni irsini mənimsəmə Azərbaycan cəhdləri ilə əlaqədardır.
İran irsinin mənimsəmə ən parlaq nümunələrindən biri fars poeziyasının klassiklərindən Nizami Gəncəvinin “azərbaycanlaşdırılmasıdır”.
Nizami Gəncəvinin əsl adı Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusifdir. Şair daha çox Hakim Nizami, Nizami Gəncəvi ədəbi adları ilə tanınır. Şairin bioqrafiyası haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Bəzi mənbələrə görə Gəbcəvinin anası Kürd mənşəli idi, atası isə mərkəzi İrandandır. Gəncəvinin güyə “azərbaycanlı” olduğu haqqında Bakının yeganə arqumenti odur ki, şair Gandzak (Gəncə) şəhərində anadan olub və böyümüş, sonuncu indi Azərbaycan ərazisində yerləşir, həmin dövrdə isə “azərbaycanlı” xalqı haqqında söz gedə bilməzdi.
Öz tarixini yaratmaq çərçivəsində Gəncəvinin “mənimsəməsi” Azərbaycan hələ Sovet illərində başlayıb və müstəqiliyinə yeni qavuşan Azərbaycanda davam edilir. Hətta şairin fars dilində yaradıcılıq ilə məşğul olma halı Bakını məhdudlaşdırmır. Məhz bu faktdan çəkinərək Azərbaycanda 2013 ildə Nizami Gəncəvinin məzarının üstündəki fars dilində yazılarını siliblər, sonuncularını Azərbaycan dilində yazıları ilə əvəz edərək. Azərbaycanın bu hərəkəti İran tərəfindən kəskin təpkiyə (reaksiya) nail oldu.
İran XİN sözçüsü elan edib ki, bu addım Nizaminin mədəni və tarixi mahiyyətini dəyişdirmiyəcək, İran Mədəni irsi təşkilatının müdiri isə UNESCO-a şikayət məktubu göndərdi.“bu anti-mədəni hərəkətini durdurmağa və protokollarını əvvəlki versiyasına qaytarmağa UNESCO-u dərhəl tədbir görməyə çağırırıq” məktubda qeyd edilibdir.
Lakin Azərbaycan Nizamini “azərbaycanlaşdırılmasına” yönəlik aktiv şəkildə fəaliyyət göstərməyə davam edir. “Azərbaycanlı yazıçı” kimi Bakının göstərdiyi səyləri nəticəsində dünyanın müxtəlif şəhərlərində Nizami Gəncəvinin heykəli ucaldılıb. Roma, Daşkənd, Sankt-Peterburq, Moskva, Pekin, Kişinyov, Çeboksarı həmin şəhərlərindəndirlər, həmin yerlərdə heykəllərin ucaldılması iran tərəfinin narazılığına səbəb olub.
2012 ilində Azərbaycanda Nizami Gəncəvinin beynəlxalq mərkəzinin əsasını qoyublar, orada eləcə də xaricdən nümayəndə heyətlərinin səfərləri təşkil edirlər. Bu siyasətini yürütməyə davam edərək Azərbaycanda 2021 ili Nizami Gəncəvi ili kimi elan edilib. Həmin ildə Bakı fars dilində ədəbiyyət şöbəsi eləcə də Nizami Gəncəvi təqdim olunduğundan Nyu-York Metropoliten muzeyinə şikayət notası göndərib.
Azərbaycanda bunu “faktların saxtalaşdırılması” kimi hesab edibdirlər.
Azərbaycan o qədər irəliyə gedibdir ki, öz nümayəndələri İranda keçirilən kitab festivalına iştirak edirlər, Nizami Gəncəvini azərbaycanlı kimi təqdim edirlər və yerdə iranlıların düzəlişlərinə qarşılıq verirlər (qarşı şıxmaq). Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev səviyyəsində də şair “azərbaycanlaşdırılır”.
İran tərəfi Azərbaycanın bu addımlarına diqqətlə izləməyə davam edir, Bakı təbliğatına qarşılıq vermə sorusunda öz atdığı addımlarını aktivləşdirir. Bunun sübutu odur ki, son üç il ərzində İranda Nizami Gəncəvinin şərəf həftəsi keçirilir, sonuncunun çərçivəsində Tehranda Nizami Gəncəvinin heykəli ucaldılıb. Şərəf həftəsi ərzində Gəncəviyə həsr olunmuş müxtəlif tədbirlər, eləcə də konfranslar təşkil olunur. 2024 il mart ayında Urmiyada keçirilən konfranslarından birində Nizami Gəncəvinin “azərbaycanlaşdırılması” məsələsinə istinad edilib. Konfrans iştirakçısı, yazıçı Mostafa Ğolizadə Azərbaycan tərəfindən Nizamiyə aid edilən türk divanları icad etməsi halına diqqət cəlb edərək, qeyd edir ki, bunlar əsassızdır, çünki müasir dilində yazılmış. Həmin konfransda belə bir temp ilə Nizamini “azərbaycanlaşdırılma” sorusunda Bakının beynəlxalq platformasında da uğur qazanacağına narahat olduqlarını bildiriblər.
Nizaminin “azərbaycanlı” olduğuna ciddi şəkildə göstərdiyi səylərinə baxmayaraq fakt odur ki, Nizami Gəncəvi iranlı şair idi, yalbız fars dilində bəstələmişdir, İranı tərifləyib.
Məşhur şair İrana olan öz sevgisini belə ifadə edibdir.“bütün dünya bədəndir, İran isə, ürək”.